"Тойбастар" корпорациясы

Жанкісі би (1772-1849) қазіргі Алматы облысының Балқаш көлі маңында тұрған. Кейін Сыр бойына көшіп барады. Қоқан жендеттерінің қолынан қаза табады. Жас кезінен өлең сөзге құмар болып өскен. Өз заманының ділмар билерінің бірі атанған, қарасөзге дес бермеген, мықты ақын болған.

Қоқан ханына айтқаны

Ассалаумағалейкум,
Алдияр, тақсыр ханымыз!
Алдыңа келді қарашың
Арызды қабыл алыңыз.
Өтірік болса арызым,
Мінеки, сізге жанымыз.
Өзіңіз қосқан зекетші,
Біздің елде Жүзбай бар,
Жүзбайдың жүрген жерінде,
Жылау менен ойбай бар.
Және мұның жолдасы
Қаратамыр Дадан бар,
Еріп жұрген соңында
Қырық-отыздай адам бар.
Шоңмұрын деген молдасы бар.
Төлеген деген жорғасы бар.
Атына жемді салуға,
Алты еннен қылған дорбасы бар.
«Келу түбім» деп алады,
«Кеусенім» деп алады,
«Отыра зекет» деп алады,
«Құшақ зекет» деп алады.
Арқадан келген сор Найман,
Ат-таң болып қалады,
Айтайын десен ұрады,
Ұрмақ түгіл, қырады,
Қаумалаған көп момын,
Қорлаушыдан құтылар
Амал-айла таба алмай,
Қарайды да тұрады.
Алдына салып айдайды,
Ашулансан байлайды,
Әкімі жоқ қазаққа,
Теңдік жоқ деп ойлайды,
Алса малға тоймайды.
Біз жыласақ, ойнайды.
Ел үшінде ажарлы,
Қыз-қатынды қоймайды.
Жақсыларды сөгеді,
Ат үстінен тебеді,
Жүрексініп отырмын,
Айтар сөзім көп еді...

Балтабай би бай болса да, өзінде барды азсынып, өзгенікін көпсініп отыратын, мысық тілеу, үйіне қонақ қондырмайтын, қазымыр кісі екен. Бірде Әлдебек шешен келіп үйіне түсе қалады. Үстіндегі киімі көнетоз екен. Балтабай бұл адамды менсінбей:
- Елдің қадірлісі ме десем, қазымыры екенсің ғой, - деп мысқылдайды. Соңда ешкімнен жеңіліп көрмеген Әлдебек азулы биден именбей былай дейді:
- Көн етікті деме,
Көпке айтар сөзім бар.
Көн садақты деме,
Сұр жебелі оғым бар.
Аттандырған жігітің
Ұрлаған соң малымды,
Арқадан әдейі кеп тұрмын
Байқағалы құлқыңды.
Атысатын жаумысың,
Табысатын елмісің.
Бітір, кәне, дауымды,
Ылаңдатпай ел ішін!-
деп жамбасқа ала бастайды.
Балтабай би бұл сөзді сын деп елең қылмаса да, бәйбішесіне ымдап тамақ дайындатады. Алдына әкелген еті өлі ет, әрі мүшесіз екен. Етті турап болып «алыңыз» дегенде, Әлдебек шешен табаққа ұмтыла қоймады.
Тамағың тамақтан өтпей отыр,
Дәметкен жұрт кетпей отыр.
Уыстап асатайын десем,
Табағыңдағы ет жетпей отыр, - дейді Әлдебек. Шоқ бақандай шошыған Балтабай би енді не айтар екен дегендей дені сау, бірақ қоңы арық марқа алдырады. Әлдебек бұған таңырқай қарап:
- Қойынды қойшы оңдап бақпаған ба,
Сауыншың жебей сауып қақтаған ба?
Әлде бұл жамырамай жонға адасып,
Бейшара енесін бір таппаған ба?
Бұрын келген қонаққа соймай мұны,
Әдейі Әлдебекке сақтаған ба? –
депті.
Бұл сөзден сескенген Балтабай би шешенді үйіне қолқалап қондырып, қонақасына арда емген құлын сойғызады.

Есет би Қараулы XVIII ғасырдың аяғы, XIX ғасырдың алғашқы жартысында қазіргі Атырау облысының Қызылқоға ауданында туып-өскен. Сөзге шешен би, топ бастаған батыр ретінде бүкіл Жайық өңіріне таңылған, ел ішінде үлкен құрметке бөленген. Ескі аңыз әнгімелерді, көне жыраулар мұрасын жақсы білген Есет өзінің жақын туысы Мұрат ақынның ұстазы болған.
..........................................................................................................................
Тауға біткен қайыңның,
Солқылдар басы жел өтсе,
Тоғайға біткен жоңышқа
Солғын тартар күн өтсе.
Ерні салпы ер аты
Семірмес қайта ер өтсе.
Еңкейіңкі тартады
Ер қолынан мал кетсе.
Арбадан үркіп жаман ат
Ер салдырмас жал бітсе.
Қайыры болмас ғаріпке
Ақылсызға мал бітсе.
Қасына қоңсы қондырмас
Қас жаманға әл бітсе.
Тәңірден тілеп алған ұлдарың
Тіл қайтарады ер жетсе.
Хан бұрылып қараған,
Би бұрылып сұраған,
Ажары болмас арудың
Екі он бестен жас өтсе,
Сылдырап белін шешінген,
Назданып аяқ көсілген,
Алғаныңа, жандарым.
Қадірің кетер күн болар,
Ер қартайып, жас жетсе.
.............................................
Мен, мен едім, мен едім,
Қатарға салсаң қайыспас.
Қас қара нар мен едім,
Шабуыл салса шаршамас,
Су шашырап, жел тимес,
Аударылмас қара кеме едім,
Қасарысып келгенде,
Қап түбіне сыймаған,
Қара болат мен едім,
Қияннан ұшқан қу ілген
Анық сұнқар мен едім.
Тегеурінім теріс біткен,
Тепсем жілік сындырған
Қыран бүркіт мен едім.
.......................................................

Қартайдым да қор болдым,
Күн сенікі, жастарым!
Кәрілікке жеткізсе,
Талайды көрер бастарың.
Заманымды өзімнің
Еңсеріскен ер көрдім,
Белсеніскен бел көрдім,
Жасанысқан жау көрдім,
Тізелескен дау көрдім,
Үрікпедім, саспадым,
Бір өтірік болмасын,
Табаным тайып қашпадым,
Түгел ердің жолдасы –
Тілектес болған дос-жарым.
Сол дәулеттің тұсында
Самарқандай сапырып,
Шапқан шөптей жапырып,
Аспадым да таспадым.
Қанды көйлек жолдасты
Сары алтындай сақтадым.
Менің көрген затым бұл,
Төкпей-шашпай қолданып,
Ортаңа сүйреп тастадым.

Есбол би қасына жиырма шақты кісіні ертіп, жолаушылап келе жатып, бір байдың үйіне қоналқаға келіп түседі. Байдың үйі бір арықтау тоқты әкеліп, бата тілейді.
Сонда Есбол би былай дейді:
Япырмай, мына тоқтының енесі иімеген екен.
Әлде көп қойдан қақтығып ауызына шөп тимеген екен.
Болмаса малшы жөндеп бақпаған ба?
Енесі тоқты болып,
Тоқтыға тоқты сүті жақпаған ба?
Ала жаздай қатындар көгенге байлап,
Әлде енесін жебей сауып қақтаған ба?
Ұлан жаздай қонаққа бұны соймай,
Әдейі Есбол биге сақтаған ба?
Тоқтыны ұстап тұрған байдың баласы тоқтыны шығарып жіберіп, бір ту қой әкеліп сояды. Есболдың жолдастары:
- Би, өнеріңізді білейік, осы қойдың терісін де қалдырмаңызшы, - дейді. Ет жеп болып бата тілегенде, би мынадай бата береді:
Кеңейте гөр өрісін,
Ұзарта кет желісін,
Тоңымның бір бойы жетпей жүр еді,
Бергізе гөр терісін!
Сонда бай:
- Не сұраса да құтыл пәледен,- деген екен.

Қазақтың аса айтулы, айбынды, аруақты биінің бірі- Қаз дауысты Қазыбек. Оның өмірі негізінен қазақ-қалмақ шапқыншылықтары өршіп тұрған жаугершілік заманда өтті. Қазыбек есімі ел аузындағы әңгімелерде тарихи деректерде, көбінесе Абылай ханмен, Бұқар жыраумен қатар аталады, Халық оны «Қазып айтқан Қазыбек» – деп қастерлеген. Қазыбек бидің: «Біз қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай, жай жатқан елміз;елімізден құт береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп, найзаға үкі таққан елміз, ешбір дұшпан басынбаған елміз, басымыздан сөз асырмаған елміз» – деп келетін жай оғындай отты сөздерін жатқа білмейтін қазақ аз.
Қаз дауысты Қазыбек айтты деген аталы сөз ел ішінде көп сақталған. Қазыбек бидің тіршілік ортасы, өз тұлғасы жайлы мәнді әңгімелер халық жадында әлі де мол.
Қазыбек есімі халыққа қазақ пен қалмақ арасындағы шапқыншылық кезінде екі елдің арасында бітімші-бүтінші болған батыл елші, парасатты мәмілегер ретінде мәлім. Халық аңызына қарағанда, Қазыбек 14 жасында Тайкелтір би бастаған қазақ елшілерінің құрамында қалмақ ханы Қоңтәжіге барып, батылдығымен әрі сөзге шешендігімен ерекше көзге түскен. Қазыбектің табандылығы мен тапқырлығының арқасында ғана осы сапарда қазақ елшілері теңдікке жетіп, қалмақ шапқыншылары байлап әкеткен адамдарын, айдап әкеткен малдарын қайтарып алып қайтады, Қазыбек Қаз дауысты Қазыбек деген құрметті атаққа ие болады. Қаз дауысты Қазыбектің бұл елшілік еңбегін Шоқан Уалиханов та естіген. Ол XVIII ғасырдың батырлары туралы тарихи аңыздар дейтін мақаласында былай дейді:Үш жүздің батырларынан сіз кімді артық көресіз деп Абылайдан сұрағанда, ол былай деп жауап беріпті: Бізге дейінгі екі кісіге таң қалуға болады. Олар тоқсан туысын тұтқыннан құтқарып қалған Қаракесек Қазыбек және тағы да сондай өзінің тұтқында кеткен адамдарын босатып алған Уақ Дербісәлі.Біріншісі Қалданның өз алдына барып босатып алған, ал соңғысы өз ауылында жатып дұшпанын қорқытып алдырған.

Досбол Қорлыбайұлы (1815-1895) – Бағаналы Барлы бидің жиені. Досбол артында айтулы сөз қалдырған, ақпа-төкпе ақын, ақылды би атанған. Ол атақты Балқожа би (Ыбырай Алтынсариннің атасы), Мұғал билермен дәмдес болған. Досбол би жайлы әңгімелер оның ағайын арасын татулыққа шақырған, момын қара шаруа жан болғанынан хабар береді. «Арғымақты жамандап буданды қайдан табармын, ағайынды жамандап, туғанды қайдан табармын» дейтін сөз қалыпты осы Досбол биден.
Барлы бидің бәйбішесі өліп, Досбол келіп көңіл айтқанда Барлы: «Жасымнан ет-терім сіңген бәйбішем еді» деп, уайым айтыпты. Сонда Досбол:

Рулы елге жарасқан
Үлгі алатын ағасы.
Ағасы аман тұрғанда,
Қара ағаштай панасы.
Біреудің өлсе ағасы,
Жыртылғаны жағасы
Біреудің өлсе інісі,
Тарылғаны тынысы
Байдың өлсе қатыны,
Жаңғырғаны төсегі.
Кедейдің өлсе қатыны
Суалады ақылы
Нағашы, қайырлы болсын
Бәйбішеңіздің ақыры,-

деп көңіл айтқан көрінеді.

Ұлы жүз үйсін елінде Бөлтірік би өмір сүріпті. Онымен қырғыздың бір ханы сөз жарыстырып, іліп-қағып жүреді екен. Өйткені қырғыздың қандай шешені кездессе де, қирата берген. Хан бір кезіккенде, Бөлтіріктен «Қырғыз бай ма, қазақ бай ма?» деп сұрапты.
- Қырғыз бай. Өйткені олар көшкен сайын ошағын жұртына қалдырады, - дейді Бөлтірік. Сөйтсе қырғыздар ошақ сатып алмай, қонған жеріне үш тас қойып, қазан асып, көшкенде тастап кете береді екен.
Сол ханның жалғыз баласы қайтыс болғанда бөлтірік хан баласына бата жасай баруға қамданады. Байлар: «Барған соң не деп көңіл айтамыз?» деп сұрағанда бөлтірік:
- Біреуін: «Түйе мен төре басы бір қисайса оңбайды» де. Екіншісі: «Төре өлмегенмен көбеймейді, ешқашанда көбейіп теңелмейді» де, - деп үйретіпті. Байлар үйреткен сөзді айтысымен-ақ, хан реніш білдіріп, қисая кетіпті. Сонда Бөлтірік:
Аққу құсқа оқ тисе,
Қанаты суға тигізбес,
Ақ сүйекке оқ тисе,
Көршісіне сездірмес.
Ноқталы басқа бір өлім,
Ақыры бір келмей ме?
Ажалдың соқса дауылы,
Өмірдің шамы сөнбей ме?
Қанша күн сақтап тұрғанмен,
Сұрай келсе иесі,

Мақала белгілері: қазақ би-шешендері

Ғабит Мүсіреповтің «Ұлпан» романы аз жылдың ішінде оқырман қауымға кеңінен танылып, халқымыздың көркемдік қазынасынан лайықты орын алды. Ұлпанның тарихи тұлға екені де баршаға мәлім. Оның өз әкесі Артық батыр болған, ал нағашы атасы Бөкеш бір рулы елдің төбе биі атанған. Ол жайында сол өңірдегі ақсақалдар аузында көп-көп әңгімелер мен шешендік сөз өрнектері сақталып қалған. Мәселен, Бөкеш би қартая келіп, науқастанып жатқанда оның қадірлес үзеңгілесі Мендеке өзінің үлкен баласы Шәңкіні Қайдауыл деген кісіге ертіп, көңілін сұрап келуге жібереді. Өріс-қонысы шалғайда қалған ағайынының тілектестігін ала келген екі жігіттің түр-тұлғасы мен сыр-сипатына риза болған батагөй қарт оларға:
Бастай білсең өр қалды,
Қона білсең жер қалды.
Билей білсең ел қалды,
Асқар-асқар бел қалды,
Шәңкі менен Қайдауыл,
Сендерден басқа кім қалды? –
депті ел ішінде алауыздық көбейіп, әркім әр жаққа тарта бастағанына қынжылып. Одан арғы ойын ол былай жалғастырады:
Айтатын сөзім тағы бар,
Сүйір тілді жігіттің
Сөзге біткен жағы бар,
Менің айтқан сөзімді
Жібермей желге қағып ал.
Өзі болған жігіттің

Мақала белгілері: қазақ би-шешендері

Бекше шешен бірде Саққұлақ бидің қасына ермей, үйінде жатып алады. Би елдің дау-дамайын онсыз бітіру қиынға соғатын болған соң,бәйбішесіне: «Кедейдің бір тойғаны шала байығаны» демеуші ме еді, сыбаға жіберіп шақыртшы депті. Бидің Нұрлы деген баласы шешенді шақыра келіп қоржын басын берген соң, әкелген ең тәуір мүшесі қойдың жауырыны екен. Шешеннің жұбайы түсте апыл-ғұпыл қайнатып, қонақтың алдына табақты жылы шыраймен әкеп қояды. Сонда Бекше шешен мырзаға күлімсірей мойын бұрып:

Байқаңыз еттің азын жауырыннан,
Бар болса кім аяйды бауырынан,
Жоқтық шіркін адамға не істетпейді
Бұ дағы келіпті өз ауылыңнан.
Мынасы сүр ме десем, сірі екен ғой,
Дүниеге көзі тоймай, өле қоймай,
Бірі көрде, бірі елде жүр екен ғой,-