"Тойбастар" корпорациясы

Қазыбек аты әйгілі боп тұрған шағында өзіне қараған елін қалмақтың тосын шабуылынан аулағырақ қоныстайын деп жайлы жер іздеп, Сарыарқаның жерін шолып қайтуға кетеді. Соны оқыстан естіп қалған қалмақ Қоңтәжі дереу қалың қол аттандырып, Қазыбекке қараған елді шаптырып алады. Ханның қолы малмен қоса жүзге тарта ер балаларды да байлап әкетеді. Олардың ішінде Қазыбектің өз баласы Қазымбет те кетеді. Өйткені Қазыбектің тұқымынан біреуді қайтсе де байлап әкету жөнінде ханның тікелей нұсқауы болған деседі. Сарыарқаны қоныс етіп ойлап елге қайтқан Қазыбек шабылған елді көрген соң, басшы болып қалмақтарға екінші рет жол тартыпты.
Он төрт жасар бала күнінің өзінде-ақ нелер тапқыр сөздер айтып, бетін қайтарып тастаған Қазыбектен жасқанып, Қоңтәжі хан бітім жасауға көнеді. Бірақ ер балалардың ішінен өзіне керегін алып қалу мақсатымен әр түрлі қулыққа салады. Сонда ханның көздегені – Қазымбетті қайтармау екен. «Тірі емес» деп, балаға құн төлеу ниетін білдіреді. Сонда Қазыбек тұрып Қоңтәжіге:
- Жұмыр басты, екі аяқты адамның өзін қайыр! Төрт аяқты айдынды бозымның көзін қайыр! Ерім үшін құн алмай өлісемін, бозымның көзі жоқ болса, екі есе құн аламын. Бұл айтқаным болмаса, тал түсте талап аламын! – дегенде,, Қоңтәжі:
- Қазыбек би, ерің үшін құн алмай өлісемін дегенді жөн делік. Ал бозыңның төлеуін екі есе қылып аламын дегеніңе жол болсын? - деп сұрапты. Сонда Қазыбек:
- Бозымның төлеуі екі есе болатын себебі: Беліңнен шыға келген қалың топтың ішінде оның жарқ еткен айбыны Қоңтәжідей ханды да сескендіреді. Төлеу толық болса, ендігіде есте жүреді, - дейді.
Сонымен Қазыбек бұл жолы да шапқыншылыққа түскен балалармен қоса малдың көзі барының көзін, көзі жоғының толық төлеуін алып қайтады.
Осы бітімнен қайтып келе сала Қазыбек елін Сарыарқаға көшіріп, бұл жерді атамекендік қоныс етеді. Бірақ әлі де ол қонысқа көшіп болмаған елдің соңғы бөлігін Қоңтәжі тағы шаптырып алады. Қазыбекке шабылған елден хабаршы келеді. Қазыбек тағы да қалмаққа тартады. Би бұл жолы Қоңтәжінің алдына серт қойып, мұндай шапқыншылық ендігі жерде қайталанбайтын болсын немесе біржола бітіспей кетуге бекініп аттанады. Қоңтәжінің ордасына таяп келгенде, өткелде тұрған бір жас қыз Қазыбектің қайда бара жатқан жөнін сұрапты. Қазыбек қызға Қоңтәжі ханға елшілікпен бара жатқанын айтыпты. Қыз оған:
- Елші болсаң қазақтың Қазыбегі боларсың, есебің бітсе, мені де еске аларсың,- депті. Қазыбек Қоңтәжінің ордасына түсіп:
- О,хан, сен ел шабуды қоймадың, мен елшілікке келуден танбадым,- дейді. Қоңтәжі бұған:
- Қазыбек би, дұрыс айтасың, сенің қаршадай 14 жасар күніңде айтқан сөздеріңді естіп: «Шіркін-ай, мынадан бір тұқым алар ма еді?» деп ойладым. Содан барып Қазымбеттей ұлыңды алдырдым. Бірақ сен келіп: «Ерімнің өзі қайтпай тұрып бітім етпеймін» дедің. Не бізге тіліңді кесіп тастап кетпедің. Сені қайта бір келтіру үшін мен артта қалған еліңді шаптырып алдым. Ендігі сөздің турасы – сенімен достасуға құмармын. «Даудың артын қыз бітейді, судын артын шым бітейді» деуші еді. Сондықтан не қыз ал, не қыз бер, - депті. Қазыбек ханға:
- Саған беретін қызым жоқ, қыз берсен алайын, - дейді.
- Хан Қазыбектен:
- Ұлың нешеу еді? – деп сұрайды.
Қазыбек:
- Бір жарым ұлым бар, деп жауап береді. Хан бұған таңданып:
- Бір жарымы қалай? Сенде дығырдай ұлдарың көп деп естідім, - дейді. Қазыбек оған:
- Менің елге ие болатын ұлым біреу-ақ, аты – Бекболат, соны бүтінге есептедім. Ал мал мен қатынға ие болатын үшеуін есепке алып жүргенім жоқ, - деп Қоңтәжіге қарапты.
Қоңтәжі өз қызын беріп, оны Бекболатқа қосуды өтініпті. Сонымен қазақ пен қалмақ шапқыншылығы тоқталған екен деседі. Қазыбек осы сапарында хан ордасына бара жатқанда жолыққан жас қызды ала келіп:
- Осыны тәрбиеле, - деп оны да Бекболаттың қолына тапсырыпты.
..............................................................................................................

ЕРДІҢ ҚҰНЫ

Ұзын қыпшақ Шашамбай соғым соярдың алдында жылқысын аралап, тебіндікті көзімен көріп, шөптің түбінде сірке мұз жоқ па, соны жыл сайын бақылап отырады екен.
Шашамбайдың осы мінезін білетін,өзімен өшпенді болған ұрылар оның жылқыға келуін аңдып жүріп, атып түсіреді. Күн ала шаңғыт боран. Із басылып, үрдесін қар жылжып жатыр. Байдың денесін өзеннің жылымына тастап,өздері бой тасалап тайып тұрған ұрыларды ешкім көрмей де қалады.
Шашамбайдың аты ауылға келісімен-ақ жігіттер атқа қонады. Күн батып, ымырт үйріліп кеткен. Дыбыс та, көрдім-білдім де жоқ. Шашамбай хабарсыз кетеді.
Қазыбек би Шашамбай үйіне келіп отырып:
- Қалайда Шашекеңді табуымыз керек. Егер өзі табылмаса, өлтірушіні табуымыз керек. Шашамбайдай арыс азаматтың із-түзсіз кетуі мүмкін емес. Ол үшін осы елден екі «жансыз» жібереміз,-дейді.
Қазыбектің ақылымен елден шығарылған екі «жансыз» қайыршы болып ел аралағанына үшінші жыл өтеді. Бір жылы жаз шыға күн шыға салысымен кеткен «қайыршы-жансыз» ақ тақырға асық ойнап жатқан көп балаға келеді.
Бестабан ойынын ойнаған балалар екі топқа бөлінген.Әбден асықтың қызығына түсіп алған, келген қайыршыға да қарайтын емес. Бір кезде орта бойлы, жалпақ бас, шегір көз, қара бала тұрып, ұзынша келген шикіл сары балаға:
- Әй, сақаңды қайта қой мен сенің сақаңды Шашамбайша атып құлатамын демесі бар емес пе?! Құлағына Шашамбай деген сөз тиген қайыршы дорбасынан екі тілім нан алып, бір балаға беріп, онан екі-үш асық алып ойынға араласады да, жаңағы сөзді айтқан орта бойлы, жалпақ бас, шегір көз қара баланың қасына келіп:
- Мен де сақаны Шашамбайша атайын,- деп оңтайлана түседі.
Шашамбайдың құныкерлері Ұлытау бойындағы есімі қазақ даласына түгел жеткен Аққошқар Сайдалы бидің елінде екенін анықтайты.
Үш жарым жыл іздеп, жоқ шетін тапқан «қайыршы-жансыз» еліне қараша қаз қайта жеткен екен. Бұл хабар Қазыбекке жетіп, сонан Шашамбайдың құнын іздеуді қыс бойы адам іріктеледі.
Қазыбек бастаған 17 адам атқа қонып, Аққошқар Сайдалы еліне құнға аттанады. Осы хабарды естіген Тобыл бойының «Мыңатыз» деген жерінен он алты жасар балаң балуан жігіт танабұға Наурызбай да бір жеті жүріп, Қазыбек бастаған топқа қосылады.
Жеті қанат үйге Қазыбек бастаған жолаушылар жайласып, үй иесімен амандық-саулық сұрасып отырғанда танабұға Наурызбай жақтан әлдебір нәрсенін пырылдағанындай, қалыңға түсетін құстың қанат сілкігеніндей дыбыс естіледі. Мұны басқалардан бұрын Қазыбек естиді де, көзін Наурызбай жаққа салады. Наурызбай қойнынан томағасын сыпырған бүркіт шаңырақтан шыға береді. Енді Қазыбек екі көзін бүркітке аударады. Шынында бұлт төсін сүйетін мұзбалақ па, жоқ арқан бойынан қалықтай беретін қарақұс па , осыны зерлейді.
Бүркіт! Кәдімгі бұлдыр шыңның басына ұя салатын қыранның өзі. Тау басына қалықтап, бұлт көбесін қауырсынымен сөгіп ойнап, қайтадан өзі көтерілген шаңыраққа құйырылады. Нарызбайдың қойнына кіргенін Қазыбек көзімен көріп, алдында тұрған қымызға қолын апарады.
Осыдан кейін жолаушы бала Наурызбайды Қазыбек би бауырына басып, қасына жақын тартады.
Аққошқар Сайдалы би Қазыбек хабарын естіп, жеке үй тігіп, қонақтарын күтімге алады. Үш күн өткеннен кейін Қазыбекті билікке шақырады.
Құн төлейтін жақтан Сайдалының өзі билікке шығады.
Көп күн салт атпен жолсоқты болып шаршаған Қазыбек билікке он жасар Наурызбайды салады.
Үстіне желен шекпен киіп, ішінен белбеу буынып, оған сертке байлаған семсерін іліп, Наурызбай шыға келеді.
Билік жүргізіп отырған Төле би:
- Ал, қыпшақтың құн іздеуші биі, сөйле, кезек сенікі,- дегенде, Наурызбай екі көзін Сайдалыға тура қадап:
- Мен көп айтпаймын. Жеті аталы кедеймін. Сөзге жоқ, іске мығым тұқым едік. Менің ағам Шашамбай сізден артық па, тең бе, кем бе? Аққошқар Сайдалы билігін өзің айт, - деп оң қолын шекпен ішіндегі семсердің құндағына апарыпты.
Баланың көзіндегі от пен оң жақ тізесінің астындағы қарақасқа бүркітті, шекпенінің ішіндегі семсер құндағын ұстап отырған қол қимылын жіті бағып, сезе білген Сайдалы қанша сұңғыла болғанымен, сәл ойланып қалып: «Шашамбай менен артық еді десем, алты ердің құнын сұрайсың-ау, тең еді дегенімде, төрт ердің құнына келісесің-ау, кем еді деген қанға-қан деп, басымды ішіндегі бүкпелімен кесіп түсесің-ау, сонда анау қарақасқа бүркіт менің басымды алып жерден көтеріледі де, Ұлытаудың басына апарып тастайды-ау! Қой жылқы, аямайын бассыз көмілер жайым жоқ» деген шешімге келіп:
- Ерден ердің кемдігі жоқ, Шашамбай менімен тең еді, -депті Сайдалы.
- Сөзіңізге құлдық, сіз кісі қолынан өле қалсаңыз, құныңыз неше ердің құны болар еді?
- Мен кісі қолынан қазалансам, құным төрт ердің құны болар еді.
- Олай болса келістім. Бір ердің құнын өзіңе, бір құнын елге байладым. Қалған екі ердің құнын қайырыңыз, деп Наурызбай орнынан тұрыпты.
Төле би даудың біткенін хабарлайды.
Сайдалы өз тобына барғанда жұрт тұрып:
- Мұныңыз қалай болды, шынтақтай баладын жеңілгеніңіз, - дескенде:
- Ол бала емес, аруағы бар арқалы ақыл иесі. Қарабалық қыпшақтың ноқта ағасын – Таңабұғының бар абырой, атағын арқалап жүр екен. Сендердің жылқыларыңды аяймын деп, көрге бассыз көмілейін бе, еріксіз келістім, - деп, екі мың жылқыны келесі күні Шашамбайдың құнына айдатады.
.................................................................................................................................