"Тойбастар" корпорациясы

Қаз дауысты Қазыбек: «Байқотанға сәлем айт, жерінде тобылғы көп деп еді, соның ішінен қамшыма сап боларлықтай тобылғы беріп жіберсін», деп кісі салыпты. Байқотан бір тұтам тобылғының сыртқы сұрғылт түгін қырып, жақсылап майлап, шоққа қыздырып, қып-қызыл етіп, қағазға орай, шәйі орамалға түйіп, келген кісінің қолына берсе, анау алар-алмасын білмей көп тұрыпты. Сонда Байқотан оған: «Жетелі құл арытпас, жетесіз құл жарытпас» деген. Қазының менен сұрағаны осы. Жоғалтпай алып барып табыс ет» депті.
Қазы түйіншекті шешіп, ішінде жатқан бір тұтам қып-қызыл тобылғыны көріп: «Ішегін ішіне тартып тұрғанын қарашы, «Жүзден-жүйрік, мыңнан тұлпар» деген шіркін, тұлпар болып туған! Жұмбағының түйінін өзіне айтқызалық, қашық демесін, жетсін Байқотан» - деп Қазыбек кісі жіберіпті.
Нөкер жасап, салтанатпен келген Байқотан: «Азғынды қуып тозғанға жолықпа, туыс іздеп достан кетпе, тауға шығып айғайлама, ойда тұрып бақырма, жүнің қызыл, түгің аз, қызығарлық дұшпан көп, бас-аяғың бір тұтам,басқара біл тұтамдап. Айбар шөпке алыстан, күшің қайтар қарысқан. Түртіп қалып оятпа, үңгірде жатқан арыстан. Қол үзіп, сіңір шығарар, байқамай қалып алыссаң! Мұз төсеніп, қар жастан, қалыспағын алыстан, ойға мініп, сабырды ту ет» дегенім еді депті.

..................................................................................................................................

Қазып айтқан Қазыбек
Ертеде Ұлы жүздің жесірін Кіші жүздің бір жігіті алып қашып, содан барымталасып, ел арасы ашылады. Осы дауды шешу үшін үш жүздің өкілдері бас қосады. Сонда Ұлы жүз Төле тұрып:
- Мен ағаның баласымын, жасым үлкен, билікті мен айтамын, - дейді. Кіші жүз Мәлсе:
- Жоқ, атаның қара шаңырағындағы кенжесімін. Жасым кіші болғанмен, жолым үлкен, билік менікі, - дейді.
Орта жүз Қаз дауысты Қазыбек бұған күледі.
- Жылағанды сұрама, күлгенді сұра деуші еді. Қазыбек, сіз неге күлдіңіз? – деп сұрайды Төле мен Мәлсе.
- Сендер атадан туысыңды білесіңдер де, оның өсиетін білмейді екенсіңдер, - дейді Қазыбек. – Аталарың: «Ұлы жүзді таяқ беріп малға қой. Орта жүзді қамшы беріп дауға қой. Кіші жүзді найза беріп жауға қой» дегені қайда? Сүрінсем, сүйер алдымда ағам, артымда інім бар, билік менікі еді ғой!
Бұл сөзге екі жағы да тоқтап, билікті Қазыбекке береді. Сонда Қаз дауысты Қазыбек былай деп төрелік айтады:
- Уа, Үйсін Төле! Сен атадан үлкен таусың, ініңнің бір еркелігін көтермей жылқысын неге қуасың? Уа, жарқыным Мәлсе! Сен қара шанырақтағы еркесің, ағаңның көзі тірісінде жеңгеңді неге ертесің? Сен, Мәлсе би, жесірді қайтар! Сен, Төле би, жылқыны қайыр!
Екі жағы да осы төрелікке тоқтап, бітісіп тарқаған екен деседі.
............................................................................................................................

ҚАЗЫБЕКТІҢ ҚАЛМАҚҚА ҮШ РЕТ ЕЛШІ БОЛЫП БАРУЫ.

Қалмақтың ханы Қоңтәжі қазақ елін үш рет шауып алғанда, малдан бөлек, ішінде бірталай ұл мен қыз да кетіпті. Соны сұрап Қазыбек елші жіберсе, Қоңтәжі ешбір есе бермепті. Сондықтан қазақ билері бас қосып: «Қалмақта шынымен-ақ ұлымыз құл, қызымыз күң болып кеткені ме? Қол жинап, бір байқассақ қайтеді?» - деп, Абылайдың алдына келіпті. Сонда Абылай:
- Біз әлі де өткір елші жіберіп сынасқанымыз жоқ, іріктеп елші жіберіп, оған есе бермесе, сосын шайқасайық! – дейді. Осыған жиналған халық бәтуа қылып, сөз байласады. Бұл жұмысты Келдібек биге жүктейді. Келдібек өзі бара алмай, өзіндей кісі таба алмай, ақыры Қазыбек деген үлкен баласын ұзақ сапарға жіберіп, сынамақшы болып үйіне келсе, Қазыбек үйде жоқ екен. Оны желі басынан табады. Балам жөн айтуды, жол айтуды біле ме екен деп сынайды:
- Балам, сен кімнің баласысың, жөніңді айтшы, - дейді.
- Атым Қазыбек, әкем Келдібек,Шаншардың немересі боламын, - дейді.
- Балам, сенің осылай асық ойнап, тай үйреніп жүргенің жақсы ма,жоқ жақсылардың қасына еріп, ел танып, жер танып, сөз танығаның жақсы ма?
- Балалық дәуір де тәтті екен,оны да тастағым келмей тұр, бірақ жақсылардың қасына еріп, ел танып, жер танып, сөз таныған теріс болмас, -дейді Қазыбек.
- Олай болса үйге қайтшы! – дейді әкесі. Сөйтіп қасына он кісі ертіп, астына Телқоңыр дейтін тайды ерттетіп беріп, Келдібек баласын ханға жібереді.
Телқоңырды мінгізуінде де себеп бар екен..... Бір күні Келдібек жылқысын қаптатып келе жатып, қара жалды құла құлықтың іші жер сызып, жылқыға ере алмай, аяғын әзер басып келе жатқанын байқайды. «Мынаның ішінде тас бар ма, тұлпар бар ма? Бір құлынды мұнша неге ауырлайды жануар?» - деп ойлайды.... Күндердің күнінде сол бие құлындап, құлыны биенің мойнына, сауырына сүйкеніп ойнап жүреді. Келдібек:
- Бұған бір қулықтың сүті не болады дейсің, екі биенің сүтін емсін. Қызыл тарланбөз сүтті бие еді, соның құлынын сойып же де, соған теліп жібер, - деп тапсырады жылқышыға. Құлын сол екі биенің сүтін емгендіктен, Телқоңыр атаныпты. Келдібектің тасқа салса тасырқамайтын,мұзға салса таймайтын дегендей бір ыңғайлы жігітті Қазыбекке қосып беріпті.
- Қанша айтқанмен, мынау бала ғой, бақылап жүрерсің, - деп тапсырыпты жігітке Қазыбекті әкесі.
Сөйтіп:
- Бар Абылай хан мен Тайкелтір биге сәлем бер! – деп қоя беріпті.
Абылай бастаған топ бір дөңнің басына шығып тұрса керек. Самсап тұрған сары қолға атының маңдайын берген беті жетіп келіп, Қазыбек Абылайға сәлем беріпті. Абылай сәлемін алған соң:
- Қай баласың, балам? – деп жөн сұрапты.
- Атым Қазыбек, әкем Келдібек, - дейді бала.
- Балам, жол болсын, қайда барасың? – дейді хан.
- Мен ауылда жүргенде балалардың басшысы едім, енді ағаларымның атшысы болайын деп келдім. Тай бәйгесі мен құнан бәйгесін көріп келдім, енді ат бәйгесіне қосылайын деп келдім, - дейді бала. Сонда Абылай қарқ-қарқ күліп:
- Жарайды, балам, жарайды,барсаң бар. Тайың да жақсы екен, сөзің де жақсы екен! – дейді.
Сонымен Абылай:
- Жүріңдер, балалар, сендерді біраз жерге шығарып салып қайтайын, - дейді.
Қол дабылды қағып жіберіп, ду етіп жүріп кетеді.Кілең таң асырып таңдап мінген қаз мойын, қамыс құлақтардың қолтығы қыза келе, біреуі сар желіске салып, біреуі жорғаға басады. Телқоңыр болса еті қызған сайын аузынан көбік шашып, алды-артын орап, ортекедей ойнап келеді. Ауыздығымен алысып келе жатқан балаға Абылайдың тағы да назары ауып:
- Балам, сен бері келші! – деп Қазыбекті қасына шақырып алады. – Шыныңды айтшы, атшы болғың келе ме, басшы болғың келе ме? – деп сұрайды. Сонда бала:
- Тәйірі, мен жол көрген ағаларымның қасында басшы болып не қыламын, атшы болсам да жарар, - дейді.
Сонда Абылай бір төбенің басына жұртты иіріп тұра қалып:
Ал, балалар, барыңдар! Жолдарың оңынан болсын,алдарың олжаға толсын! Басшыларың Тайкелтір би болсын, хандарың Қарқаралы хан Бертіс болсын, батырларың Малайсары болсын, атшыларың мына Қазыбек бала болсын! Үлкендеріңді кішілерің сыйлаңдар, көп арасында мына Қазыбек сықылды кішінің де сөзін тыңдаңдар! Жат елдің алдында жақсы елдің баласы құсап тұрыңдар. Қалмақтың ханы Қоңтәжі – асып туған, тасып жүрген, «Қол бастайтын батырмын, жол бастайтын көсеммін, сөз бастайтын шешенмін!» деп жүрген хан ғой. Мұнда қол бастайтын батыр болуы да қымбат, жол бастайтын көсем болуы да қымбат, бәрінен де ел тағдырын шешетін шешен болуы қымбат. Елдестірмек – елшіден, жауластырмақ – жаушыдан. Елдесе алмай, жауласып кетсек, сендердің олақтықтарыңнан болғаны. Жауды алмас қылышпен де көндіруге болады, өткір сөзбен де көндіруге болады. Мылтықпен дәлдеп атып жығуға да болады, сөзбен дәлдеп айтып жығуға да болады.Ауыздан шыққан сөз атылған оқпен бірдей, қайтып ала алмайсыңдар. Сөз сөйлегенде ойлап сөйлеу керек, - дейді. Сонда Бертіс тұрып:
- Хандық дәуірді басынан өткізген біз осы жолы суын сүт қылып қайнатпасақ, бізден қатын артық. Қасықтай қанымызды, шыбындай жанымызды салып көрерміз, - деп міндетіне алғандай болады.
Сонымен Абылай қош айтысып қайтып кетеді де, елшілер ілгері сапар шегеді. Елшілер көп қиындықты бастан кешіреді, аязды күні аттарына қар тепкізеді, неше бір қиын асу белдерден, суы ащы көлдерден асады. Сұрай-сұрай Тарбағатай тауының таң жағында, Алтай тауының оң жағында отырған хан ордасына барып жетеді. Кешке жақын Қазыбек жетіп барып:
- Қазақ елінің елшісі едік, қайда орналасамыз? – деп ханға жеткізеді. Сонда хан ордада уәзірлерімен бас қосып отырған екен:
- Сойыс жасап шығынданбай-ақ, бөліп-бөліп қонақ қылыңдар, - деп оннан-бестен отырған уәзірлеріне хан табыс қылады. Сонда Қазыбек:
- Менің жүз атым бар, жүз кісі атшым жоқ, аттарды тарата алмаймын, бір жерден орын берсін,- дейді. Содан басқалардың албарларына барлық аттар бірдей сыймайды да, хан аттары өз албарына байлатады. Мұны Қазыбек ат үстінде тұрып реттесе керек. Сонда ханның әйелі:
- Тайға мініп бала да келген бе? – деп, таңданып Қазыбекке назар салыпты. Сол күні кешке хан ордасына уәзірлерін, билерін жинап, ханымын қасына алып кеңесіпті. Сөзді өзі бастапты:
- Дүйім қазақ елі бізді қамап, құрсаулай бастады, тіпті тайға мінгізіп, мына баласын да жіберіпті. Абылайдың бізді келеке қылғаны ма? Менің ойым мынау: келекеге келген қылып, осылардың кісілерін қырып тастап, аттарын жылқыға қоса салсақ қайтеді?- дейді. Барлық қалмақ «мақұл-мақұл» десіп, жапырлап қостапты, бұл ұсынысты. Сонда ханым тұрып:
- Хан ием, оныңыз дұрыс болмас. Қазақ дегеніңіз қабырғалы ел ғой. Оның үстіне «Елшіге – өлім жоқ» деген бар. Жат елдің елшісі келгенде, хандық қасиетіңізді сақтап, сөзін тыңдау керек. Жүз кісіні өлтіріп жайлана алмассыз, жүз атты жылқыңызға қосып байи қоймассыз. Тай дегеніңіз тұлпар болып жүрмесін, бала дегеніңіз сұңқар болып жүрмесін, байқайық, - деген екен. Сонда хан тұрып:
- Олай болса, елшілерді ертең ордаға жинаңдар. Өзіме өзі, сөзіме сөзі сай келетін адам болса, оны көрейін, сай келмейтін болса, жазасын сол арада берейін, -деп уәзірлерін таратыпты.
Ертеңіне хан ерте тұрып, өзінің данышпан, ақылгөй қариясы бар екен, сол кісіні шақырып алып:
- Мынау қазақ елшілері келіп жатыр, осылардың сөзіне есе берсек, сүбемізді суырып кететіні бар ма екен, сен барып осыларды сынап келші, - дейді. Қария: «Жарайды», деп қолына таяғын алып, көпшілікке келіп, әрқайсысымен екі-үш ауыз сөзге келіп, бұлардың арасынан ештеңе таба алмағандай болады. « Алыстан келген ел ғой, ат-тоны қандай, сайлы ма екен? – деп, аттарды аралайды. Аттардың ішіне барса, екі қолы екі жақта, аузынан жалын атқылап Қазыбек шалқасынан түсіп ұйықтап жатыр екен. Қария баланы әрі-бері айналып тұрып қалады. Ханға барып:
- Мен мынау көпшіліктің ішінен сен шошитындай адам таба алмадым, бірақ мен басқа нәрседен шошып келдім, - депті. Хан: «Неден шошындың?» - десе қария:
- Жылқының ішінде бір бала екі аяғы екі жақта, екі қолы екі жақта, құлаш ұрып жатыр екен, аузынан жалыны атқылайды. «Аузым жеткенше сөйлеймін, аяғым жеткенше жүремін, төңіректің төрт бұрышына сөйлеуге жараймын, халықты қара шыбындай аузыма үймелетемін» дегендей екен дейді. Сонда хан тұрып:
- Сен аузыңды басып, ақылыңнан шатасып тұр екенсің. Ол өзі бала болса, өзі аттардың арасында жатса, бұл жолы аттарына ие болып қайтар. Ол ер жетіп, сүбемізді суырғанша талай өмір өтер. Олай болса бұларды қамап, қаңтармайық,- дейді хан.
Сонан соң ханның ыңғайлы атқа мінгендей, ықшам киім кигендей жігіттері келіп:
«Сөзге дәмелің қалмаңдар» деп шығып кетеді. Қазыбек те аттардың арасында қалмай, жігіттермен бірге хан ордасына келіп кіреді. Сонда хан тұрып, ашулы жүзбен түсін суытып, мұртын тікірейтіп:
- Иә, қазақтар неменеге келдіңдер, айтатындарың болса,айтыңдар,-депті. Тайкелтір би асырып айтпайтын бұқпа кісі екен, «ә» дегеннен шарқылдасып, шақылдасып қайтеміз деген кісіше: