"Тойбастар" корпорациясы

......................................................................................................................................

Төле би тоқсан жасқа келгенінде Қаз дауысты Қазыбек сәлем бере барыпты. Елдің жақсылары, шешендер, ойшылдары жиналып, әңгіме-дүкен құрып отырғанында:
- Қаз дауысты Қазыбегім келді. Бәрің түгел жиналыңдар. Сендерге айтар он түрлі жұмбағым бар, соны шешіңдер,- дейді Төле би.
- Айтыңыз,айтыңыз!
- Айтсам, он түрлі жұмбағым мынау: бір, екі, үш, төрт,бес, алты,жеті, сегіз, тоғыз, он.
Отырғандар таң –тамаша болады.
- Бұл не деген жұмбақ? Осындай да жұмбақ бола ма?
- Төке, бұл жұмбақты мен шешейін, рұқсат етіңіз?- дейді Қаз дауысты Қазыбек.
- Рұқсат, рұқсат.
- Бір дегеніміз – бірлігі кеткен ел жаман.
- Екі дегеніміз – егесіп өткен ер жаман.
- Үш дегеніміз - үш бұтақты шідерден шошынған ат жаман.
- Төрт дегеніміз – төсектен безген жас жаман.
- Бес дегеніміз – белсеніп шапқан жау жаман.
- Алты дегеніміз – асқынып кеткен дерт жаман.
- Жеті дегеніміз – жас келіншек жесір қалса, сол жаман.
- Сегіз дегеніміз – серпілмеген қайғы жаман.
- Тоғыз дегеніміз – торқалы той, топырақты өлімде бас көрсетпесе сол жаман.
- Он дегеніміз – оңалмас кәрілікке дауа болмас деген, - дейді Қаз дауысты Қазыбек.
- Рақмет, дәл тауып шештің. Ойы да, тілі де жүйрік тұлпарым, - деп Төле би Қазыбекке разы болыпты.
.......................................................................................................................

Жантай деген бай малшысымен жағаласып қалып, сол төбелесте байдың бір күрек тісі сынады.Жалшы: «сенен шығамын» деп ақысын сұрайды. Бай: «тісімді сындырдың, соның төлеуі үшін алдым» деп ақысын бермейді. Екеуі Қазқыбекке келеді.
Жантай тұрып: «Мынау менің жалшым еді, өзіммен төбелесіп, бір күрек тісімді сындырды. Бұның құнын сұрасам бермейді. Жалға жүрген ақымды бер деп жүр», дейді. Сонда жалшы тұрып:
Мен жалға жүрдім Жантайға,
Бір тай алмақ болып алты айға.
Бұл асына жарытпады,
Мен күшіме жарытпадым,
Содан барып төбелес туды,
Жазым болып күрек тісі сынды.
- Байдың аты бай емес пе, ақымды бермейді, үйінен қуады. Би ата, әділдігіңізге жүгінгелі келдім, - деп сөзін аяқтапты. Бұл дауға Қазыбек мынадай билік айтыпты:
- Ас адамның арқауы еді. Жантай асқа жарытпаған соң жалшыға күш қайдан дарысын. «Аш кісі ұрысқақ» деген, төбелестің шығуына да өзің себеп болғасың. Сондықтан мынаның ақысын бер, күрек тісің құнсыз. Еркектің ет жейтін тісі аман болса, бір күрек тістен келер кемшілік жоқ. Ал әйелдің күрек тісі әрі көркі, әрі жіп қиатын қаруы - дейді.
................................................................................................................................

Бір үлкен ас болып, сол аста бәйгеге шапқан қаншама аттың алдынан бір қара жал құла жеке – дара озып келіпті. Асқа жиналған топтың ішінен бір адам:
- Мынау менің тай күнінде жоғалған атым, -деп аттың шылбырына жармасады.Атты бәйгеге қосып отырған иесі:
- Жоқ, бұл мүлде жала, өзімнің кер биемнен туған өз малым,- дейді. Көпшілік екі жағына да «сенікі жөн» деп айта алмай, содан барып Келдібек биге жүгініске келеді.Екі даугердің сөзін тыңдаған Келдібек те «ат сенікі» деп кесіп айта алмай, дағдарып отырып қалады.Өз сөздерін майын тамыза дәлелдеп отырған екі даугердің сөздеріне құлақ түре жүріп, оған тұжырымды билік айта алмай дағдарып отырған әкесін байқап, жеті жастағы Қазыбек даугерлердің біріне:
- Сенің танымпаздық қырағылығың қандай? – деген сұрақ қояды. Оған мен атымды «тай күнінде жоғалттым» деген адам:
- Мен енесін көрсем, одан туған төлін, төлін көрсем, енесін жаза баспай танимын, - дейді.
- Жарайды,енді екеуіңіз барда, асау жүрген қозыдан екі қозы ұстап әкеліңіздер, - дейді. Олар барып алып келгенде:
- Қозыны көгеден қойыңыздар да, өрістегі қойдан өзді-өзін әкелген қозының енесін алып келіңіздер,- дейді.
Екі даугер өрістегі қойдан екі саулықты алып келіп қозыларды бауырына салғанда, ат қосқан даугер әкелген саулық қозыдан жиренеді, қозы да жатсынып саулыққа жуымайды. Ал тай күнінде жоғалттым деген адам саулыққа қозысын салғанда, енесі еміреніп тұра қалады, қозы бауырына кіріп еме бастайды.
Қазыбек көпшілікке қарап:
- Кәне, халайық, бұған сіздер не айтасыздар? – дегенде, көпшілік бір ауыздан: «Ат – тай күнінде жоғалтқан адамдікі екен» деседі.
....................................................................................................

Орта жүз қарақесек Қазыбек, Кіші жүз алшын Қаражігіт үш жүз бас қосылып ақылдасатын бір мәселе болып, бір орынды уағда қыл деп, ел ағасы Төле бидің алдына бармаққа сөз байлапты. Аталған күнде Төле бидің ауылына келіп түсіпті. Сәлемдесіп, амандасып далада отырғанда Төле сөз бастайды:
- Уа,әлеумет, құс ұшса қанаты талатын, жүрсе тұяғы тиетін, ат арқасы қиян қашық жерден келіп отырсыңдар, осы аттың күші қай жерінде? – дейді. Сонда біреу «аттың күші алдында», дейді, біреуі «аттың күші артында», енді біреуі «аттың күші алдында емес, артында емес,ортасында», - дейді. Төле ортасында дегенге қадала бір қарайды да:
- Аттың күші алдында болмай, артында болмай, ортасында болатын себебі қалай? – дейді.

- Бас – басшы, арт – қосшы, астында төрт тіреуі бар ортасы арқалық емес пе? Күш ортасында болатын себебі сол, - дейді соңғы айтушы. Тағы да Төле:
- Бұрынғылар айтқан екен: «Би екеу болса, дау төртеу болады» деп,үш ел үш жаққа тартып дау бітімі бытырамасқа төбе би атап қойса қалай болар еді? –дейді.
Оған қауым «дұрыс» дейді, бірақ төбе билікке талас болады. Ұлы жүз: «Біз боламыз, өйткені жасымыз үлкен ағамыз». Кіші жүз «Біз боламыз, өйткені қара шаңырақта кенжелік жолымыз үлкен», - дейді. Сонда манағы аттың күші ортасында деген жігіт отырып:
- Аға төреші болмайды – алдында қаймығары жоқ, іні төреші болмайды – артында қайырылары жоқ. Айбар қылар алдында ағасы бар, қаймығарлық артында інісі бар, екі жағынан да қаупі зор, сол себепті билікті айтатын төбе билік ортаншы ұлға лайық, - дейді. Төле қарт сонда жігіттерден жөн сұрайды. «Аттың күші – басында» деген Ұлы жүз жігіті, «Аттың күші – артында» деген Кіші жүз алшын Қаражігіт, «Ал аттың күші – ортасында» деген Орта жүз Қаракесек Қазыбек болып шығады.
Қой асығы демеңдер,
Қолыңа жақса, сақа қой
Жасы кіші демеңдер,
Ақылы асса,аға, қой, -деген
бұрынғылардың айтуы бар еді,уа, жаным Қазыбек, төбе биліктің абыройын саған бердік, айтқан сөздеріңнің бәрі жоба болсын, - деп, Төле оң жағына отырғызып, бағасын береді.