"Тойбастар" корпорациясы

Басқа бас қосылсын,
Асқа ас қосылсын,
Жасқа жас қосылсын,
Ниет қабыл, мұрат асыл болсын

Дастарханың бай болсын,
Қазан-ошағың май болсын.
Төрт түлігің сай болсын,
Көңілің толып жай болсын.
Құлындаған тай болсын!
Ұлың ұяға қонсын
Қызың бақытты болсын!
Бергеннен Алла танбасын,
Көбейе берсін мал-басың.
Қыдыр болсын жолдасың.
Досыңнан көңілің қалмасын.
Жағаңнан дұшпан алмасын.
Қастық қылған оңбасын,
Әруақтар қолдасын!
Дастархан байлығын берсін,
Деніңнің саулығын берсін!
Әумин!
..........................................
Пышағың малдан кетпесін,
Қазаның оттан түспесін.
Маңдайға біткен ырысың
Босағадан кетпесін.
.......................................
Рахмет дәміңе,
Ризалық берсін бәріңе.
Аман болсын басыңыз,
Жүзге жетсін жасыңыз.
...................................
Дастарханыңнан дәм кетпесін,
Көңіліңнен сән кетпесін.
Ұрпақ, ұлыс аман болып,

Мақала белгілері: бата, дастарханға бата, дастархан, тілек

Досбол Қорлыбайұлы (1815-1895) – Бағаналы Барлы бидің жиені. Досбол артында айтулы сөз қалдырған, ақпа-төкпе ақын, ақылды би атанған. Ол атақты Балқожа би (Ыбырай Алтынсариннің атасы), Мұғал билермен дәмдес болған. Досбол би жайлы әңгімелер оның ағайын арасын татулыққа шақырған, момын қара шаруа жан болғанынан хабар береді. «Арғымақты жамандап буданды қайдан табармын, ағайынды жамандап, туғанды қайдан табармын» дейтін сөз қалыпты осы Досбол биден.
Барлы бидің бәйбішесі өліп, Досбол келіп көңіл айтқанда Барлы: «Жасымнан ет-терім сіңген бәйбішем еді» деп, уайым айтыпты. Сонда Досбол:

Рулы елге жарасқан
Үлгі алатын ағасы.
Ағасы аман тұрғанда,
Қара ағаштай панасы.
Біреудің өлсе ағасы,
Жыртылғаны жағасы
Біреудің өлсе інісі,
Тарылғаны тынысы
Байдың өлсе қатыны,
Жаңғырғаны төсегі.
Кедейдің өлсе қатыны
Суалады ақылы
Нағашы, қайырлы болсын
Бәйбішеңіздің ақыры,-

деп көңіл айтқан көрінеді.

Ұлы жүз үйсін елінде Бөлтірік би өмір сүріпті. Онымен қырғыздың бір ханы сөз жарыстырып, іліп-қағып жүреді екен. Өйткені қырғыздың қандай шешені кездессе де, қирата берген. Хан бір кезіккенде, Бөлтіріктен «Қырғыз бай ма, қазақ бай ма?» деп сұрапты.
- Қырғыз бай. Өйткені олар көшкен сайын ошағын жұртына қалдырады, - дейді Бөлтірік. Сөйтсе қырғыздар ошақ сатып алмай, қонған жеріне үш тас қойып, қазан асып, көшкенде тастап кете береді екен.
Сол ханның жалғыз баласы қайтыс болғанда бөлтірік хан баласына бата жасай баруға қамданады. Байлар: «Барған соң не деп көңіл айтамыз?» деп сұрағанда бөлтірік:
- Біреуін: «Түйе мен төре басы бір қисайса оңбайды» де. Екіншісі: «Төре өлмегенмен көбеймейді, ешқашанда көбейіп теңелмейді» де, - деп үйретіпті. Байлар үйреткен сөзді айтысымен-ақ, хан реніш білдіріп, қисая кетіпті. Сонда Бөлтірік:
Аққу құсқа оқ тисе,
Қанаты суға тигізбес,
Ақ сүйекке оқ тисе,
Көршісіне сездірмес.
Ноқталы басқа бір өлім,
Ақыры бір келмей ме?
Ажалдың соқса дауылы,
Өмірдің шамы сөнбей ме?
Қанша күн сақтап тұрғанмен,
Сұрай келсе иесі,

Мақала белгілері: қазақ би-шешендері

Ғабит Мүсіреповтің «Ұлпан» романы аз жылдың ішінде оқырман қауымға кеңінен танылып, халқымыздың көркемдік қазынасынан лайықты орын алды. Ұлпанның тарихи тұлға екені де баршаға мәлім. Оның өз әкесі Артық батыр болған, ал нағашы атасы Бөкеш бір рулы елдің төбе биі атанған. Ол жайында сол өңірдегі ақсақалдар аузында көп-көп әңгімелер мен шешендік сөз өрнектері сақталып қалған. Мәселен, Бөкеш би қартая келіп, науқастанып жатқанда оның қадірлес үзеңгілесі Мендеке өзінің үлкен баласы Шәңкіні Қайдауыл деген кісіге ертіп, көңілін сұрап келуге жібереді. Өріс-қонысы шалғайда қалған ағайынының тілектестігін ала келген екі жігіттің түр-тұлғасы мен сыр-сипатына риза болған батагөй қарт оларға:
Бастай білсең өр қалды,
Қона білсең жер қалды.
Билей білсең ел қалды,
Асқар-асқар бел қалды,
Шәңкі менен Қайдауыл,
Сендерден басқа кім қалды? –
депті ел ішінде алауыздық көбейіп, әркім әр жаққа тарта бастағанына қынжылып. Одан арғы ойын ол былай жалғастырады:
Айтатын сөзім тағы бар,
Сүйір тілді жігіттің
Сөзге біткен жағы бар,
Менің айтқан сөзімді
Жібермей желге қағып ал.
Өзі болған жігіттің

Мақала белгілері: қазақ би-шешендері

Бекше шешен бірде Саққұлақ бидің қасына ермей, үйінде жатып алады. Би елдің дау-дамайын онсыз бітіру қиынға соғатын болған соң,бәйбішесіне: «Кедейдің бір тойғаны шала байығаны» демеуші ме еді, сыбаға жіберіп шақыртшы депті. Бидің Нұрлы деген баласы шешенді шақыра келіп қоржын басын берген соң, әкелген ең тәуір мүшесі қойдың жауырыны екен. Шешеннің жұбайы түсте апыл-ғұпыл қайнатып, қонақтың алдына табақты жылы шыраймен әкеп қояды. Сонда Бекше шешен мырзаға күлімсірей мойын бұрып:

Байқаңыз еттің азын жауырыннан,
Бар болса кім аяйды бауырынан,
Жоқтық шіркін адамға не істетпейді
Бұ дағы келіпті өз ауылыңнан.
Мынасы сүр ме десем, сірі екен ғой,
Дүниеге көзі тоймай, өле қоймай,
Бірі көрде, бірі елде жүр екен ғой,-

Ғасырлар асуынан көзге түсіп, ерте ауызға іліккен жандардың бірі – Бейсенбі күйші. Оның туып-өскен, өмір сүрген жері – Қытай Халық Республикасындағы Алтай аймағы, Буыршын ауданы. Ол сөз иесі шешен, ел иесі әділ би, күй иесі домбырашы, қайрат иесі батыр, құс иесі құсбегі, сергек ойлы азамат болған. Бейсенбі Дөненбайұлы жас кезінде бүкіл Жанат руының (Абақ Керей) ортаға шығатын жылқысының қосбасы екен. Сол кезден бастап монғол-қазақ ортасындағы дау-шарды бітіріп, екі ұлт арасына таныла бастаған. Жаугершілік заман мен даугершілік өмір Бейсенбіні әр жақтан шынықтыра берген. Жанат елінің он мыңдаған жылқысы мен қаптаған қосынына иелік етіп, кедей-кепшікке қолының ашықтығымен мырза атанса керек.
Бейсенбі күйінің көбі аттың жүрісі мен аңның аттарына байланысты болып келеді.
Бейсенбінің «Кеңес» күйі бірнеше түрлі. Өйткені, Бейсенбі Керейдің төрт биінің бірі болып сайланғанда кеңесті күймен бастайтын болған. Шежірешiлердің айтуында, «Кеңесте» талқыға түсіп, шешім етілетін істің мән-жайын күй сарынымен кеңес басталғанша толғап отырады екен.
Бейсенбінің «Жеңілдім» күйінің шығу тарихы былай. Бейсенбімен дәуірлес Жайыр деген азамат Қобықты мекендеп жүрген жылдарының бірінде Ертістен өтіп Қаба, Буыршын елдерін аралапты. Жігерлі жігіт жүргіш болады, әрнені білгіш болады. Сөйлей-сөйлей шешен, көре-көре көсем болады дегендей; жалыны жарқылдап , талабы тасқындап өскен жас Жайыр Қаба елін аралап жүріп бір байдың үйіне қоныпты. Байдың қонақжай әйелі күтіп алса керек. Ән шырқап, күй тартып, күймен көлемді жинап, отырған жерін өлең-жырмен сейілдетіп, ел жүрегін жадыратып, қауымның қонақжай меймандостығына ие болыпты. Ауылға аялдап қалған қонақ жігіттен күмәнданып, «салт жүрген ұры» деген сылтаумен ұстап, кісендеп қойса керек. Бір күні Жайыр кісенді сындырып, ауыл шетінен бір керік тауып мініп (тұғыр ат) түнделетіп жөнеледі. Күн түндігін жауып, айналаны қаранғылық қымтап, көңілі ортайып, бір белден аса бергенде, екі-үш отаудың

Мақала белгілері: қазақ би-шешендері, Бейсенбі би

Бапан Қанжығалы қарт Бөгенбай батырдың Тұраналы атты баласынан туған. Өмір сүрген дәуірі –ХVIII ғасырдың 60 жылдары мен XIX ғасырдың 50 жылдары аралығы.
Тұсында Қанжығалы руының бас биі болған. Бапан терең ойлы, әділ би болса керек. Оның осы қасиетін қыпшақ Байсерке абыз:
Шығарайын кесектеп
Ішімдегі қапамды.
Салмақтадым тұсымда
Өр таптан шыққан адамды.
Оқшау жаралған адам ғой,
Ішіме қарай тартайын
Қанжығалы Бапанды, -
деп бағалаған. «Мынау Бапандай екен» дейтін мақтау сөз осы кезде таралыпты.
Бапан өз тұсында Арқа жерінде өткен тарихи оқиғалардың біразына араласқан. Оның зор беделін өз пайдасына қолданғысы келгендерден талай рет жәбірлік те көрген.
.................................................................................................................................
Қалың Қуандық руының Алтай арасынан шыққан Жанбота деген байы қолына ұры-қарақшы ұстаған адам болса керек. Бір жылдың күзінде Жанботаның ұрылары Іштектен (Сібірден) ұрлаған малдарын айдап келе жатып Ерейменмен өтеді. Ереймен елінің төрт айғыр үйірі шамасындай жылқыларын да ұрлаған малдарын да қосып кете барады. Ереймен елінің қуғыншылары ұрылардың жылы ізімен жүріп отырып, олардың еліне келеді. Ауыл иесі Жанботаның алдында мал дауын бастайды. Мұндай дауларға еті үйренген.................

Мақала белгілері: қазақ би-шешендері

Балабидің азан шақырып қойған аты – Бименбет. Ол әкесі Есенәліден он үш жасында жетім қалып, әкесінің інісі Арғынбайдың атын ерттеп, қасына ереді. Сөйтіп жүріп Арғынбай бидің тәлімін алады. Алдына жүгініп келген даудың шешімін айтып көзге түседі. Содан Балаби атанып кеткен екен.
Балаби тоқтамы мен талғамдары тосын, тың бояу-нақыштарға, суретпен бейнеге қимыл қозғалысқа толы.
.......................................................................................................................
Бағаналы Бөрібас дейтін байдың Шаппайбер атанған талай сәйгүлікке дес бермеген қара қасқа жорғасы болған.
Бір ұлан-асыр тойда жорғаға көзі түсіп қызыққан, қара қасқаны қалап алуға көңілі кеткен хан қарамағындағы Әмеңке, Құлтас, Жантас дейтін билерге «жорғаны сұрап келсеңдерші» десе, олар: «Тамырын басып көрейін», «Мә деп бере қойса, сұрайын», «Баруын барайын, бірақ сараң бай ұстата бермейді ғой» деп салғырттанса керек. Олардың сыңайын сезген соң:
- Қауқары тышқан аулауға ғана келетін баршын тартқан бүркіттей кәрі қулар не тындырар дейсің, - деп, хан бала кезінен сөз сайысына түсіп, талай шешенді мүдірткен, жалынды жас – Балабиді жұмсапты.
Балаби Бөрібастікіне барса, жоғарыда аты аталған үш би байдікінде қонақ болып отыр екен. Он жеті жасар бала жігітті көрген бай:
- Қандай бұйымтайың бар еді, сөйлей отыр? – дегенде, Балаби:

- Ханнан сәлем әкелдім,
Бағаналы Бөрібасым.
Қасым жомарт сияқты.................

Мақала белгілері: қазақ би-шешендері

Байдалы би – Абылай заманында ғұмыр кешкен адам. Оның қисынды сөзіне, қиюын тапқан уәжіне Абылай хан да тосылған екен. «Абылай аспаз сары бел» атанған – осы Байдалы би. Қартайған шағында көңілін сұрай келген жас Кәрібекке аталық батасын бергенде осы – Байдалы би. Ел аузындағы әңгімелерде Байдалы бабаның қарапайым, қанағатшыл, тәубашыл, дана да дара тұлғасы айқын сақталған.


БИДІҢ БАЗЫНАСЫ

Өзінің замандасы, әрі тұрғыласы, дәулетті кісі Байғозы үйіне келгенде, өмірі кедейлікпен өткен, бірақ аты бүкіл қазаққа белгілі Байдалы шешен былай депті:
- Мына тұрған біздің үй,
Дәулеті жоқ ұйытқысыз.
Сексен үйрек қамасаң,
Бірін қармап тұтқысыз.
Төрге салар кілем жоқ,
Көрпе менен жастықтан
Сілкіп салар сілем жоқ.
Кедейлікті жеңуге-
Келін шайпау, бала ынжық,
Жасым жетті, шамам жоқ,
Ойым- теңіз, сөзім – бал,
Мал дегенде тұлдыр жоқ,
Байғозыға лақ сойсам жетпейді – ау,
Енесін сойсам орны мүлдем бітпейді – ау!

Мақала белгілері: қазақ би-шешендері