"Тойбастар" корпорациясы

Сен қалған отыз ұлдан едің Зәуреш,
Бір уыс бұйырмады топырағың. (Зәуреш)

Қайтыс болған адамды жерлеу кезінде топырақ салу мән-мағынасы зор ғұрып. Егер жақын адамдары қайтыс болғанда топырақ сала алмаса, ол үлкен арманда қалдым деп өкінетін болған. Дер кезінде келіп марқұмға топырақ салуы — әр адамның көңілінің жақыңдығы, туған жерінен топырақ бұйырса" деп тілек тілеп отырады. Топырақ салушылар марқұмға "топырағың торқа болсын" дейді. "Бөжейдей жұрт жоқтаған жанға топырақ салмай қалған жалғыз Құнанбай айналасы болды" (М.Әуезов).

"Аға өлсе іні мүра" (мәтел). Адам қайтыс болған жағдайда оның мал-мүлкі, жиған-тергені мұра есебінде өзінің балаларына қалуға тиіс және ол балаларына тең бөліп беріледі. Бұған қиянат жүрмейді. Егер балалары, әйелі болмаса ол жақын-жуықтарына немесе өле-өлгенше асырап, қол ұшына берген адамға қалады. Көп жағдайда қайтыс болған адам мұны көзі тірісінде өсиет айтып қалдырады. Өсиетті молдалар немесе соған қатысқан кісілер куәландырады. Мұраны бөлуде "Жеті жарғыны" да қазіргі заңның да арнайы бабы бар.

"Әбішті жерге, лахатқа Майқан мен Өтеген өз қолдарымен қойып жатып "Аманат", "Аманат!" — десті" (М. Әуезов).
Аманат қою әзірше жерлеу деген мағынаны білдіреді. Марқұмды өз жеріне апаруды қатты қыста, ауа райының қолайсыз жағдайына байланысты өлік аманат қойылады да, кейін туған жеріне апарылып, қайта жерленеді. Мұндай жағдай бұрын қазақ арасында жиі болып тұрған. Мысалы, Абайдың сүйікті ұлы Абдрахман аманат қойылып, артынан сүйегі еліне әкелінген. 1913 жылы Торғай бойында аманат қойылған Күмісбай әулие 18 жылдан кейін қазылып алынғанда оның денесінде ешқандай өзгеріс болмаған, бұзылмаған.

Ежелгі дәстүрде қайтыс болған адамның тұтынған киімдерін оның сүйегін жууға кірген адамдар мен өзі қатарлас адамдарға үлестіретін салт болған. Егер киімі берілмей үй-іші қараулық жасаса аруақ жалаңаш жүреді деген ұғым бар.

Сүйекке кіру — деп қайтыс болған кісіні ақ жауып арулауды айтады. Бұған сүйекті жуудың жөнін білетін аруақтың өзі қатарлы адамдар кіреді. Сүйегіне кіретін адамдарды марқұмның өзі де айтып кетуі мүмкін. Бұған шариғат заңы бойынша әр рудан (атадан, ата ұлынан) бес не жеті кісі түседі. Олардың міндеті-аруақты жуып, тазарту. Бұдан кейін марқұм әйел болса бес қабат, еркек болса үш қабат ақ матаға ақиретке оралады.

Қайтыс болған адамның жаназасы кезінде жасалатын діни рәсім. Ұғым бойынша өлген адамньщ кінәсын жеңілдету (арылту) үшін екінші адам жаназа шығарушы молда алдыңда қайтыс болған адамның о дүниеде күнәдан пәк болуы үшін кепілді береді. "Дәуір айналдыру" дегеніміз осы. Алайда дін адамдарының бұл жөнінде қарама-қарсы пікірлері де бар. Сондықтан кейбір аймақтарда "дәуір айналдыру" қолданылмайды.

"Әбіштің жаназасына Алматы халқы көп жиналды" (М. Әуезов). Қайтыс болған кісіні соңғы сапарға шығарып салу рәсімі. Жаназада өлген кісіге дәуір айналдырып, садақа беріп, құран шығарылады. Жиналған көпшіліктен "бұл кісі жақсы адам ба?" деп сұралады.
Оған "жақсы адам" деген жауап беріледі. Сол сияқты марқұмнан "ешкімнің алашағы, берешегі жоқ па" деп тағы да сұрайды. Алашағы бар адам сұрауға да, алуға да, кешіруге де хақысы бар. Оның ешқандай айып ерсілігі жоқ. Шариғат заңында осылай қаралған. Жаназа адамға жасалатын соңғы құрметтердің бірі.

"Кімдер екенін айырып болар емессің, кезек-кезек келіп, мені құшақтап көрісіп жатыр" (Т. Әбдіков). Ең жақын туыс-туғаңдары, ата-аналары, басқа да сыйлас іліктері қайтыс болған адамдарға артта қалған жақта-жуықтары мен ағайындары (әйелдері) келіп марқұмның жақсы істері мен армандарын айтып жылайды. "Көрісу" деген осы. Олар мұндайда "мені апа деп кім айтар?", "көз қырын салатын еді", "әдейі келіп сәлем беретін еді" деген сияқты арман сөздерін айтады. Көрісуші адамдар үй сыртынан жылап келеді. Мұны "дауыс" — дейді. Алыс-жақыннан жаназаға не көңіл айтуға келген топтың әйелдер қауымы қосылып сөз қоспай бір зарлы әуенмен келеді. Мұны "қара дауыс" дейді. Мұндай дауыс жоқтау кезінде де қолданылады.
Еліміздің оңтүстік жағында еркектер де дауыс салып кіреді, ал орталық жақтарда әйелдер ғана дауыс қылып келеді.

"... өлік үстіне тіккен ақ үйдің оң жақ белдеуіне өз қолымен әкеп қара тікті. Сүйіндік жас кісі өлсе туы қызыл болатынын, кәрі кісі өлсе ақ болатынын айтып келді де, "Әжейдей орта жасты кісінің туы — бір жағы ақ, бір жағы қызыл болу керек дегенді айтқан" (М. Әуезов). Кісі өлген үйді бір сөзбен қаралы үй деп те айта береді. Қара тігілген үйді көргендер ол үйге соғып дұға жасап өтеді. Мұндай үй кісі күтуге де дайын отырады. Жыл бойы жоқтау айтылады. Бұл халықтық рәсім марқұмның жылы өтіп, асы берілгенге дейін жалғасады. Жыл болған соң "түл аудару", "қаралы теңді бұзу", "қара жағу" сияқты ырымдар жасалады.
Кайтыс болған кісінің құрдасы, нағашы-жиендері, іліктері, сыйластары, ауылдастары оның отбасын үйіне арнайы шақырып, дәм береді. Көңіл білдіріп қол ұшын созады. Бата жасайтындар, көңіл айтушылар келетін болса, олармен бірге болып, қаралы үйдің шаруасына араласып, көмек көрсетеді. Қысқаша айтқанда, жаны ашитын адамдар сол үйдің көңіліне қарап, олардың қайғы мұңын жеңілдетуге тырысады. Бұл ата-бабамыздан қалған адамдық жол, әрі тәртіп, бұлжымас заң бүгінге дейін қалпын бұзған жоқ. Қазақ елі, жұрты, азаматтары тұрғанда ол бұзылуға да тиіс емес.

Қара бір шашым жаяйын,
Жаяйын да жылайын" (Жоқтау).

Жоқтау, жылау қайғылы, шерлі, күйікті, мұңды, зарлы,шапты, бақытсыз әйелдің ісі. Бұл әдет дауыс қылу, жоқтау кезінде жасалады. Кешегі өткен зұламат заманда соғыс, аштық, тәркілеу, апат, жұт кезінде әйелдердің шашын жайып жылауы көп болады. Әйелдер мұң, шер жырларын да шығарады. Мұндай кезде ақсақалдар, әйелдер келіп, мұңды адамға тоқтам, басу айтып жұбатуы керек. Қазақ қыздарына "шашыңды жайма" деген тыйым сөз осындайдан шыққан.