"Тойбастар" корпорациясы

Шоқан қайтыс болғанда, Тезек төре оны Шыңғыс сұлтанға елдің басты адамдары арқылы естіртпек болады. Тезектің суыт хабарлауы бойынша, Атығай Келдібек би мен Әділбек батыр көп нөкер ертіп, Шыңғыс сұлтанның үйіне келіп түседі. Келсе, сұлтан іштей сескеіп отыр екен. Келдібек би ойлы пішінімен жадырай сөйлеп:
- Төре дүниеде не қымбат?-дейді.
- Адам қымбат,- депті Шыңғыс.
- Адамға не қымбат?
- Бала қымбат, егер сүйеніш перзент туса.
- Жансызда не қымбат екен?
- Жансызда гауһар қымбат деуші еді.
- Теңіздің тұңғиық түбінде жатқан сол гауһардың да иесі бола ма?
- Е, иесіз дүние бар дейсің бе, әр нәрсенің екі иесі бар ғой.

Досбол Қорлыбайұлы (1815-1895) – Бағаналы Барлы бидің жиені. Досбол артында айтулы сөз қалдырған, ақпа-төкпе ақын, ақылды би атанған. Ол атақты Балқожа би (Ыбырай Алтынсариннің атасы), Мұғал билермен дәмдес болған. Досбол би жайлы әңгімелер оның ағайын арасын татулыққа шақырған, момын қара шаруа жан болғанынан хабар береді. «Арғымақты жамандап буданды қайдан табармын, ағайынды жамандап, туғанды қайдан табармын» дейтін сөз қалыпты осы Досбол биден.
Барлы бидің бәйбішесі өліп, Досбол келіп көңіл айтқанда Барлы: «Жасымнан ет-терім сіңген бәйбішем еді» деп, уайым айтыпты. Сонда Досбол:

Рулы елге жарасқан
Үлгі алатын ағасы.
Ағасы аман тұрғанда,
Қара ағаштай панасы.
Біреудің өлсе ағасы,
Жыртылғаны жағасы
Біреудің өлсе інісі,
Тарылғаны тынысы
Байдың өлсе қатыны,
Жаңғырғаны төсегі.
Кедейдің өлсе қатыны
Суалады ақылы
Нағашы, қайырлы болсын
Бәйбішеңіздің ақыры,-

деп көңіл айтқан көрінеді.

Ұлы жүз үйсін елінде Бөлтірік би өмір сүріпті. Онымен қырғыздың бір ханы сөз жарыстырып, іліп-қағып жүреді екен. Өйткені қырғыздың қандай шешені кездессе де, қирата берген. Хан бір кезіккенде, Бөлтіріктен «Қырғыз бай ма, қазақ бай ма?» деп сұрапты.
- Қырғыз бай. Өйткені олар көшкен сайын ошағын жұртына қалдырады, - дейді Бөлтірік. Сөйтсе қырғыздар ошақ сатып алмай, қонған жеріне үш тас қойып, қазан асып, көшкенде тастап кете береді екен.
Сол ханның жалғыз баласы қайтыс болғанда бөлтірік хан баласына бата жасай баруға қамданады. Байлар: «Барған соң не деп көңіл айтамыз?» деп сұрағанда бөлтірік:
- Біреуін: «Түйе мен төре басы бір қисайса оңбайды» де. Екіншісі: «Төре өлмегенмен көбеймейді, ешқашанда көбейіп теңелмейді» де, - деп үйретіпті. Байлар үйреткен сөзді айтысымен-ақ, хан реніш білдіріп, қисая кетіпті. Сонда Бөлтірік:
Аққу құсқа оқ тисе,
Қанаты суға тигізбес,
Ақ сүйекке оқ тисе,
Көршісіне сездірмес.
Ноқталы басқа бір өлім,
Ақыры бір келмей ме?
Ажалдың соқса дауылы,
Өмірдің шамы сөнбей ме?
Қанша күн сақтап тұрғанмен,
Сұрай келсе иесі,

Мақала белгілері: қазақ би-шешендері

Ғабит Мүсіреповтің «Ұлпан» романы аз жылдың ішінде оқырман қауымға кеңінен танылып, халқымыздың көркемдік қазынасынан лайықты орын алды. Ұлпанның тарихи тұлға екені де баршаға мәлім. Оның өз әкесі Артық батыр болған, ал нағашы атасы Бөкеш бір рулы елдің төбе биі атанған. Ол жайында сол өңірдегі ақсақалдар аузында көп-көп әңгімелер мен шешендік сөз өрнектері сақталып қалған. Мәселен, Бөкеш би қартая келіп, науқастанып жатқанда оның қадірлес үзеңгілесі Мендеке өзінің үлкен баласы Шәңкіні Қайдауыл деген кісіге ертіп, көңілін сұрап келуге жібереді. Өріс-қонысы шалғайда қалған ағайынының тілектестігін ала келген екі жігіттің түр-тұлғасы мен сыр-сипатына риза болған батагөй қарт оларға:
Бастай білсең өр қалды,
Қона білсең жер қалды.
Билей білсең ел қалды,
Асқар-асқар бел қалды,
Шәңкі менен Қайдауыл,
Сендерден басқа кім қалды? –
депті ел ішінде алауыздық көбейіп, әркім әр жаққа тарта бастағанына қынжылып. Одан арғы ойын ол былай жалғастырады:
Айтатын сөзім тағы бар,
Сүйір тілді жігіттің
Сөзге біткен жағы бар,
Менің айтқан сөзімді
Жібермей желге қағып ал.
Өзі болған жігіттің

Мақала белгілері: қазақ би-шешендері

Бекше шешен бірде Саққұлақ бидің қасына ермей, үйінде жатып алады. Би елдің дау-дамайын онсыз бітіру қиынға соғатын болған соң,бәйбішесіне: «Кедейдің бір тойғаны шала байығаны» демеуші ме еді, сыбаға жіберіп шақыртшы депті. Бидің Нұрлы деген баласы шешенді шақыра келіп қоржын басын берген соң, әкелген ең тәуір мүшесі қойдың жауырыны екен. Шешеннің жұбайы түсте апыл-ғұпыл қайнатып, қонақтың алдына табақты жылы шыраймен әкеп қояды. Сонда Бекше шешен мырзаға күлімсірей мойын бұрып:

Байқаңыз еттің азын жауырыннан,
Бар болса кім аяйды бауырынан,
Жоқтық шіркін адамға не істетпейді
Бұ дағы келіпті өз ауылыңнан.
Мынасы сүр ме десем, сірі екен ғой,
Дүниеге көзі тоймай, өле қоймай,
Бірі көрде, бірі елде жүр екен ғой,-