"Тойбастар" корпорациясы

"Төңіректегі халық естіген беттерінде көңіл айтуға топырлап келіп жатыр" (Т.Әбдіков). Жақын адамы қайтыс болғанда оның туған-туысқандары мен таныстары, іліктері қазалы үйге әдейі барып бата жасап, көңіл айтады. Көңіл айтудың мәні — мұңды адамды жұбату, сергіту. "әженнің артынан өлмек жоқ" деп уайымға берілмеу жөнінде жаңашырлык ақыл-кеңестерін айтып, қайрат береді. Кайғыға берілген адамды кейбір өткір шешендер әрі мінеп, әрі сынап, әрі ұрсып тоқтатқан. Мысалы, Бағаналы Ерденнің баласы өлгенде басын көтере алмай қалғанда Таз Шоқай би былай деген екен:
— Уа, Ерден!
Басыңды көтер жерден!
Осы балаң өлмегенде
Кетіп едің керден.
Өзі беріп, өзі алды
Нең бар еді кұдайға берген?!
Балаң түгілі
Әкең Сандыбай да өлген.
Оны Шоқай көрген.
Жақсының басына іс түссе
Ойлай береді.
Көкті бу көтереді,
Жүкті нар көтереді,
Өлімді ер көтереді. Жақын-жуық немесе білетін адамдар қайтыс болғанда кісі орнына әдейі барып көңіл айтпаса, ол үлкен мін әрі ұят. Мұндай жағдайда қайтыс болған кісінің жақындары оған өкпелеуі, ұялтуы да мүмкін. Көңіл айта білу де — көргенділік.

Естірту (дәстүр). "Хабаршылар Ғалидың үйіне, Жаматдың үйіне кісі салып естіртті" (М.Дулатов). Ата-анасы, баласы немесе жақыны қайтыс болған жағдайда оны айтып жеткізуді "естірту" дейді. Естіртуші адам әлгі кісіге сыпайылап, тұспалдап жеткізіп, тоқтам айтып, оны бекем болуға шақырады. Кайғылы қазаны орынсыз жерде немесе жол-жөнекей, жеңіл-желпі айта салуға болмайды. Халқымызда естіртудің үлкен психологиялық, философиялық, классикалық үлгілері бар. Мысалы, "Жиреншеге Қарашаш сұлуды естірту", "Шынғысқа Шоқан өлімін естірту" сияқты. Естірту қазаға байланысты жерде ғана қолданылады.
Жандосұлы Келдібек Шоқан өлімін Шыңғысқа былай естіртіпті:
— Ұлы өлмеген руда жоқ,
Қызы өлген Қырымда жоқ,
Қатыны өлмеген халықта жоқ,
Ағасы өлмеген аймақта жоқ,
Інісі өлмеген елде жоқ,
Әкесі өлмеген әлемде жоқ,
Шешесі өлмеген пенде жоқ,
Аққу ұшып көлге кетті,
Дуадақ ұшып шөлге кетті,
Құдай бізге бір гауһар тас беріп еді,
Оны иесі өзі әкетті.
Шоқан деген балаңыз
Бәріміз баратын жерге кетті... Естірту көпті көрген, жөн-жосық пен сөзді білетін адамдарға тапсырылады.

Иман айту — немесе иман үйіру деп те айтылады. Науқастанып жан тәсілім алдында жатқан адам өз иманын өзі айтып, тілін кәлимаға келтіреді. Егер ол өзі айтуға шамасы келмесе күзетте отырған адам да айтуға болады. Дәстүрімізде ауыр науқасты күзететін ғұрып бар. Күзету — беті бері қарамайтын науқастың жанында жанашыр адамы, туысы, молда отырып, оның ақырғы сәтін күту. Ауру өте әлсіреген кезде молда дем салып отырады. Мұндай сәтте науқас жақындарымен арыздасып, кешу сұрап, өсиетін айтады. Иманын айта алмай немесе айтылмай өлгендерді халық "арам өліпті" немесе "имансыз өліпті" дейді. Адамның жан тәсілім етер шағын соңғы демін "ант-мезгіл" — дейді.

Жұрт айтқан сол ант мезгіл келсең керек,
Мен де пенде амалсыз көнсем керек.
Қызығы зор қайран дос, қайран тату,
Сендер өлдің мен-дағы өлсем керек.
(Абай)

Иман айту — немесе иман үйіру деп те айтылады. Науқастанып жан тәсілім алдында жатқан адам өз иманын өзі айтып, тілін кәлимаға келтіреді. Егер ол өзі айтуға шамасы келмесе күзетте отырған адам да айтуға болады. Дәстүрімізде ауыр науқасты күзететін ғұрып бар. Күзету — беті бері қарамайтын науқастың жанында жанашыр адамы, туысы, молда отырып, оның ақырғы сәтін күту. Ауру өте әлсіреген кезде молда дем салып отырады. Мұндай сәтте науқас жақындарымен арыздасып, кешу сұрап, өсиетін айтады. Иманын айта алмай немесе айтылмай өлгендерді халық "арам өліпті" немесе "имансыз өліпті" дейді. Адамның жан тәсілім етер шағын соңғы демін "ант-мезгіл" — дейді.

Жұрт айтқан сол ант мезгіл келсең керек,
Мен де пенде амалсыз көнсем керек.
Қызығы зор қайран дос, қайран тату,
Сендер өлдің мен-дағы өлсем керек.
(Абай)

Өсиет (дәстүр, ғұрып). "Үзіліп бара ма, жоқ арыз, өсиет айтамын деп әлсіреді ме, білу қиын" (М.Әуезов).
Белгілі бір адамның жасы жеткеңде немесе жан тәсілім алдындағы кейінгі ұрпақтарына, туған-туысқандарына айтып кететін ақыл, кеңесі, өтініші немесе соңғы тапсырмасы. Дәстүр бойынша кейінгі адамдар айтылған өсиетті бұлжытпай орындауға тиіс.
XVIII ғасырда өмір сүрген батыр, жырау Ақтамберді өлерінде былай деп өсиет айтыпты:

Балаларыма өсиет,
Кылмаңыздар кепиет.
Бірлігіңнен айрылма,
Бірлікте бар қасиет.
Татулық болар береке,
Қылмасын жұрт келеке.
Араз болсаң алты ауыз,
Еліңе кірген әреке...
Бар арманым айтайын:
Батырларша жорықта
Өлмедім оқтан қайтейін!...

Өсиет Әз-Тәукенің "Жеті жарғы" заңы баптары бойынша ағайындар мен молдалардың қатысуымен жасалып, куәландырылды.

Арыздасу (ғұрып). "Арыздасып кетпедің, шақырып алып халқыңды" (Әйекені жоқтау). Бұл өмірден өтіп бара жатқан адам соңғы сағатында туған-туысқандарымен, бала-шағасымен соңғы рет тілдесіп, олармен қоштасады. Қатесі болса кешу сұрайды. Өсиетін, арманын айтады. Бүкіл ел-жұртымен, туған елімен қоштасады. Арыздасу — тірі адамның соңғы тілдесуі, ақырғы сөзі. Мұны өлім сәті таянғанын сезген әр адам есі, тілі барында айтып қалуға тырысады. Мұндайда ауру жанында отырған адамдар "бақұл бол", "қияметте жүздесейік" деп көзіне жас алады.
Кей жерлерде мұны "бақұлдасу" деп те айтады. "Бақұлдасып, қолдасып, Ахиреттік жолдасы" (Ә.Оспанүлы).

Тыйым (дәстүр, тәрбие). "Қызға қырық үйден тыю, ұлға отыз үйден тыю" (мақал). Халқымыздың тәрбиелік құралдарының күнделікті қолданылатын үлгі, өнеге түрлерінің бірі — тыйым, яғни тыйым сөздер. Бұл — балалар мен жастарға "жирен жаман әдеттен" дегендей жаман істерден сақтандырып, жақсылыққа еліктеу, бейімдеу мақсатынан шыққан таза халықтық педагогикалық ұғым. Міне, осы арқылы олар әркімді теріс мінез, орынсыз қимылдардан сақтандырып отырған. Халық ұғымында тізені құшақтау — жалғыз қалудың, үлкеннің жолын кесу — әдепсіздіктің, қолды төбеге қою — ел-жұрттан безінудің, асты төгу — ысыраптың белгісі деп таныған және ондай ерсі істерге қатаң тыйым салған. Ел ішінде тыйым түрлеріне байланысты сөздер көптеп саналады.

Аузына түкірту (ырым). Ертеден келе жатқан ырым бойынша қазақтар белгілі батырлар мен билерге, ақындарға, тағы басқа елге белгілі адамдарға жас сәбидің аузына түкіртіп немесе оның отырған орнына аунатып алатын болған. Оның мақсаты — сәби сол адамдардай өнегелі кісі болсын деген ұғымнан туған

Қыздың құлағын тесу — дәстүрге енген ежелгі ғұрыптың бірі. Әдетте бойжеткеннің немесе балиғатқа толған қыздың (9 жас, кейде одан да ертерек) құлағын тесу үшін қыздың шешесі, жеңгелері, апалары жиналады. Құлақты уқалап, жанын кетіріп, қыздырылған жуан инемен немесе кәдімгі тарымен теседі. Ол үшін екі тарыны кұлақтың сырғалығының екі жағынан бірінің тұсына бірін дәл келтіріп уқалайды. Бір қызығы тесілген кұлаққа қызыл иттің жүнін есіп өткізеді. Үлкен кісілер иттің жүнін өткізсе "кұлақ іспейді, қотырланбайды, жара түспейді" дейді. Мүмкін мұның да себебі бар шығар. Өйткені қазынасы кең халық емдік құпиялардың да бір сырын білетін болар... Халық ұғымында қыздың кұлағын тесу — оны сүндеттеумен бірдей деген қағида бар. Бұл — халық сөзі.

Тәрбие салт-дәстүрлері
Шілдехана (салт).
Сүндеттеу (салт)
Көгендік (салт)
Кіндік кесер
Қалжа
Ат қою
Бесікке салу
Бесік жыры
Тыштырма
Тымаққа салу
Қырқынан шығару
Иткөйлек
Баурына салу
Сатып алу
Тұсаукесер
Базарлық
Байғазы
Бастаңғы
Бәсіре
Тілашар
Ашамайға мінгізу
Жеті ата
Енші
Айдар, кекіл, тұлым
Асату (дәстүр).
Аузына түкірту
Селт еткізер
Сүндет тойы
Алтыбақан (дәстүр, ойын)
Асырап алу (ғұрып)
Тобық жұту (дәстүр, ырым)
Тобық тығу
Тыйым
Құлақ тесу
Қызойнақ
Қыз қуу
Мүше алу
Біз шаншар

Отау көтеру дәстүрлері

Қыз айттыру
Қыз көру
Шеге шапан (дәстүр, кәде).
Құда түсу (дәстүр)
Бата аяқ (салт)
Құда тартар (салт)
Қалың мал (дәстүр, кәде)
Балдыз қалың
Киіт (дәстүр)
Құйрық-бауыр (салт)
Өлі-тірі (дәстүр)
Қынаменде (ұрын келу)
Қыз қашар (дәстүр)
Сәукеле кигізу
Күйеу киімі (салт)
Той малы (дәстүр)
Қапқа салар
Жігіт түйе (дәстүр)
Сүт ақы
Қыз танысу (дәстүр)
Сыңсу (салт)
Қыз ұзату (салт, той)
Неке қияр (ғұрып)
Аушадияр (дәстүр)
Жар-жар (ғұрып)
Ау — жар (салт, айтыс)
Жасау (салт)
Қоштасу (салт)
Қыз көші (салт)
Түйемұрындық (ғұрып)
Келін түсіру (салт)
Беташар (дәстүр)
Бие қысырамас (ырым)
Күйеуаяқ (ғұрып)
Жолдық (дәстүр)
Отау көтеру (салт)
Шаңырақ көтеру (салт)
Атбайлар (салт)
Құттық (дәстүр)
Үй көрсету (дәстүр)
Есік ашар (дәстұр)
Өңір салу (Дәстүр)
Ілу (салт дәстүр)
Дәмету
Итаяғына салу (дәстүр, ырым)
Кимешек кигізу (салт)
Құрсақ шашу
Жарысқазан (ырым)

Отбасы дәстүрлері

Айрылысар көже
Ауызбастырық
Ауыз тию
Ат құйрығын кесу
Ат майы
Артынан топырақ шашу
Ақтық
Абысын асы
Араша
Әдеп
Әмеңгерлік
Теріс бата
Бата
Байлау
Баутағар
Барымта
Бармағын жалау
Бал басы
Белкөтерер
Бес жаксы
Бетке түкіру
Бәс
Бүйрек
Бұйымтай
Бәйге
Дау
Дауыс
Дәстүр
Денгене
Дүре


Еңбек дәстүрлері

Қолкесер (дәстүр)
Қазық майлау (салт)
Қой басты (дәстүр)
Тулақ шашу
Теңсерік (дәстүр)
Нәзір (салт, ырым)
Үме (салт)
Сірге мөлдіретер (дәстүр)
Сабан той (дәстүр)
Салбұрын (салт)
Сыралғы (дәстүр)
Лау (ғұрып, дәстүр)
Аңшылық
Шашыратқы (дәстүр)

Наурыз дәстүрлері

Наурызнама
Наурыз күні
Қыдыр ата
Әз
Наурыз айы
Наурыз тойы
Наурыз көже
Наурыз жыры
Наурыз бата
Наурыз жұмбақ
Наурыз төл
Наурыз есім
Наурыз шешек
Наурызша
Саумалық
Самарқанның көк тасы

Ислам дәстүрлері

Айт (салт)
Айттық (дәстүр)
Құрбан шалу
Ақсарбас (дәстүр)
Аластау (салт, ырым)
Ақтық байлау (ғұрып)
Айналмақ
Жан беру (ғұрып)
Жарапазан (жарамазан) (салт)
Жұмалық (дәстүр)
Зекет (діни ғұрып)
Зікір (әдет-ғұрып)
Құдайы (діни ғұрып)
Құран ұстау (діни ғұрып)
Ораза (діни салт)
Ауыз ашар (дәстүр, дін)
Намаз
Пітір (ғұрып)
Садақа (салт)
Сыйыну (діни ұғым)
Талақ (заң жолы, ғұрып)
Табыну (ғұрып)
Тасборан (Заң жолы, ғұрып)
Ұшықтау (ғұрып)
Үшкіру (ғұрып)
Ішірткі (ғұрып)
Мойнына бұршақ салу (дәстүр, ырым)

Қаза ғүрыптары

Ақтай жоқтау
Шашын жаю (салт).
Қара тігу (салт).
Көрісу (дәстүр).
Жаназа (дәстүр).
Дәуір айналдыру (дәстүр).
Сүйекке кіру
Сыйыт (дәстүр).
Аманат қою (ғұрып).
Мұра (салт).
Топырақ салу (дәстүр).
Бата оқыр (салт).
Дұға (құран) оқу (дәстүр).
Підия (діни рәсім)
Тұлдау (салт).
Аруақты еске алу
Шек беру (дәстүр).
Жерошақ майлау (салт).
Ас (ас беру) (дәстүр).
Тұл аудару
Қара жығу (салт).