"Тойбастар" корпорациясы

Сүйіндір

Ел ішінде "кіндік шешесі" немесе нәресте туған сәтте оның кіндігін кесетін әйелдер дайын тұрады. Кейде олардың "жол менікі" деп таласатын кездері де болады. Кіндік кесу — мәртебелі, абыройлы іс. Байыпты әжелердің шешімімен кіндік кескен әйелге "кіндік кесер" кәдесі беріледі. Бұл да жолы бөлек кәде. Кейін де "кіндік шеше" деп аталатын әлгі әйел сол баланың анасы есепті құрметке ие болады. Кіндік баласын оның өз анасынан кем санамауы керек. "Кіндік шеше" кейін келіп бала үйінен өз қалауын да ала алады.
Баланың кіндігі түскеннен кейін же жасалатьн халыктық ырымдар көп. "Елдің қорғаны болсын" деп ер баланың кіндігін атшаптырым жерге апарып көмеді. "Қыз отбасының тірегі болсын" деп от орнына немесе табалдырыққа көмеді.

Жас босанған әйелге арнаулы мал сойылып берілетін тамақ "қалжа" деп аталады. Жақын адамдар да "қалжа" әкеледі. Бұл — әрі сыйластық, кұрмет әрі
босанған әйел белін тез бекітіп сауығып кетсін деген тәрбиелік мақсаттан туған елдік дәстүр, ғұрып.

Жаңа туған сәбиге ат қою — ерекше салтанатты ғұрыптардың бірі. Ат қоюға қазақ халқы ерекше көңіл бөлген. Әрине алдымен жақсы есімдер мен елге әйгілі адамдардың атын қойған. Сонымен бірге бала есімін жақсы, беделді кісілерге қойғызып, батасын алуды да ұмытпаған. Мәселен, Қаныштың әкесі туғанда атасы Сәтбай Сегіз серіні әдейі шақырып, баласының атын қойғызған. Сонда Семіз сері Иманжан деп ат қойып "бұл баланы еркелетсеңдер Имантай деп атарсыңдар" деп балаға былай деп бата береді:

Әнет бидей елінің ағасы бол,
Халқыңның Қазыбектей данасы бол.
Жер, суды жау қалмақтан қорғап қалған
Бөгенбайдай жұртыңның панасы бол.
Ер Сырымдай халқыңның көсемі бол,
Тоқсан бидей үш жүздің шешені бол.

Сол сияқты Кенесары ханның есімін Арғынның атақты биі Шокай қойған екен.
Халық баласына жақсы ат қоюға тырысқан. Ырым етіп бұрынғы батырлар мен ақындар, шешендердің де атын қояды. Бірақ өте қасиетті әулие-әмбиелер мен ұлы адамдар есімін қоюға тиым да салған.
Қазақта балаға ат қоюдың жолы мен сәттері көп. Шөп шауып жатса Шөптібай деп, Наурыз айында туса Наурызбай деп, айт күні туса Айтбай деп те қоя салады. Сол сияқты қыз бала туа берсе Ұлбосын, Ұлтуған, Ұлмекен дейді. Көз тимесін деп Бишай, Көтерші, Қосқұлақ, Итемген, Күшік деп те қойған. Кәзір Бауыржан, Абай, Олжас, Сәкен, Абылай, Фәризалар көп. Бұл да сол кісілердей болсын деп қойылған есімдер.
Ат қою — жеңіл-желпі іс емес. Сондықтан балаға лайықты әдемі есімдер қойған жөн.
Қазақ дәстүрінде ат қоюдың тағы бір түрі бар. Ол ат тергеу.

Әлди-әлди ақ бөпем,
Ақ бесікке жат бөпем (Бесік жыры)

Бесік қасиетті, киелі құтты мүлік, сәбидің алтын ұясы болып есептеледі. "Ел іші — алтын бесік" деген сөз бесіктің құдіретін көрсетеді. Жаңа туған баланы бесікке салу да халқымыз үшін елеулі дәстүрдің бірі. Бесікке салу жолы үлкен немесе елдің тәрбиелі, өнегелі әжелеріне, әйелдерге тапсырылады. Ол бесікті отпен аластап "тыштырма" жасап алып, баланы бесікке бөлейді. Бесік үстіне жеті түрлі қадірлі, таза заттар қойылады. Бесікке салған адамға "бесікке салар", яғни кәделі сый беріледі. Осындай қуаньпп үстінде "Бесік жыры" айтылады:

Айыр калпақ киісіп,
Ақырьп жауға тиісіп,
Батыр болар ма екенсін?
Бармақтарын майысып.
Түрлі ою ойысып,
Шебер болар ма екенсің?
Таңдайларың такылдап,
Сөзіңді жұрт мақұлдап,
Шешен болар ма екенсің?

Бесіктің сәби денсаулығьна, тазалығына пайдасы өте зор. Бесіктегі сәбидің бойы, қол аяғы түзу, ширақ болады. Сондай-ақ бесік баланың кездейсоқ құлаған заттан, суық пен ыстықтан да қорғайды. Пәле-жаладан сақтасын деп ырымдап, оған тұмар, бүркіт тұяғы, жыланның бас сүйегі, кірпі сияқты заттар тағып қояды. Бесік ағаштан, негізінде талдан иіп жасалады. Себебі тал басқа ағаштай емес йілмелі морт сынбайды, құрт түспейді, жат иісі болмайды. Бесіктің мынадай құрал-жабдықтары болады: жастық, мамық, жөргек, түбек, шүмек, қолбау, тартпабау т.б.

Бесік жыры (салт).
Әлди-әлди, ақ бөпем,
Ақ бесікке жат бөпем!
Жылама, бөпем, жылама,
Жілік шағып берейін,
Байқұтанның құйрығын
Жіпке тағып берейін.
Арша ма екен бесігі?
Алар ма екен әкесі?
Өрік пе екен бесігі?
Сүйе ме екен әкесі?
Жиде ме екен бесігі?
Жігіт пе екен әкесі?
Әлди-әлди, аппағым,
Қойдың жүні қалпағым...

Сәби тәрбиесі мен мінез-құлқын қалыптастыруда бесік жырының орны мүлде бөлек. Ол баланың көкірек көзін ашады, жан-жүйесін тербейді, сезімін сергітеді, көңіл-күйін көтереді. Есейе келе өнерге, сөз өнеріне бейімделеді. Әже мен ананың әлдиі сәбидің алғашқы өнер мектебі екені баршаға белгілі. Ұлы Абайдың "Туғанда дүние есігін ашады өлең" деуі тегін емес. Бесік жырында ұлттық тәрбиенің үздік үлгісі жатыр. Алайда соңғы жылдарда бесік тербетіп отырып бесік жырын айтатын әже, ана азайды. Бесік тербететін баланың өзі бөпесін өлең айтып ұйықтататын. Бұрын ананың бесік жырын сәби ғана емес, ауыл балалары, тіпті үлкендер де құлағын салып тыңдап отыратын. Кейінгі кездерде жастардың халық әніне назар аудармауы, өлеңге әуестенбеуінің бір себебі — осы бесік жырының ұмытылуында болса керек.

Сәбиді бесікке салар кезде бесіктің түбегі тұратын тесіктен құрт, ірімшік, тәттілер өткізіп "тышты, тышты" деп ырым жасайды және оны "тыштырма" деп атайды. "Тыштырманы" әйелдер ырымдап бөлісіп алып, бала-шағаларына үлестіріп береді.

Ел арасында "шала туып тымаққа салып өсірген екен" деген сөздер жиі естіледі. Халықта әдетте шала туған сәбиді осылай өсіретін ғұрып бар. Оның себебі шала туған сәби ұстауға, бесікке салуға келмейді, тымақ жылы, әрі бөлеуге, ұстауға ыңғайлы болады. Және сәбидің неше күні кем болса, сонша күн керегенің әр басына ілініп қойылатындықтан күн кереге басы арқылы есептеледі. Мысалы: қырық күні кем болса, керегенің қырқыншы басынан бала тымақтан алынып, әдетте жаңа туған баланың рәсімі жасала бастайды. Айталық, ат қою, бесікке салу т.б. (Егер бала қыста туса онда үй қабырғасына бірнеше шеге қағылып ілінеді)

Қазақ халісының ғұмырында жеті, тоғыз, отыз, қырық бір сандары қасиетті деп есептеледі. Мысалы "Жеті жарғы", "Жеті қазына", "Бір тоғыз", "Үш тоғыз", "Қырықтың бірі — қыдыр" деген қағидалар осы сандық ұғымынан пайда болған. Соның бірі — баланы "қырқынан шығару" дәстүрі. Әдетте баланың туғанына қырық күн толған соң оны ыдысқа қырық бір қасық су құйып шомылдырады. Бұл — ресми дәстүр. Оған үлкен әжелер, әйелдер қатысады, кәде беріледі, дастархан жайылады. Сәбидің қарын шашы алынып, оны сәбидің өзінің киіміне, матаға орап тігіп қояды. Мұндағы мақсат ертеде сурет болмағандықтан баланың, сәби кезінен ескерткіш ретінде сақтаудан шыққан.
Баланы қырқынан шығарудың тағы бір ерекше маңызы бар. Қырық күннен кейін сәби ширап, көз тоқтатады, құбылыс, дыбысты сезе бастайды. Қырқынан шығару салты міне, осыған байланысты шығып, ол сәбидің жан-жүйесінің қалыптасып дені сау болып өсуіне деген ақ тілектен шыққан.
Осы жерде "қырқы" деген сөзге мән беру керек.
Қайтыс болған адамның да "қырқы" беріледі. Бірақ баланы "қырқынан шығарылды" деп, өлген адамға "қырқы берілді" деп атайды. Мұны шатастырып алуға болмайды.
Бала тәлімі мен тәрбиесіне қатысты ырымдар мен кәделер де бар.
Олар мынадай: құрсақ шашу, жарыс қазан, кіндік кесер, ат қою, бесікке салу, тыштырма, қырқынан шығару, тұсау кесу, тіл ашар, ашамайға мінгізу, аузына түкіру, шідерге сигізу т.б.

Жаңа туған нәрестенің алғашқы көйлегін "иткөйлек" деп атайды. Өйткені ол кәдімгідей көйлек сияқты тігілмейді, жөрмелеп, іліп қана тігеді. Бала қырқынан шығарылғаннан кейін әлгі көйлекке тәтті түйіп, оны иттің мойнына байлап жібереді. Итті балалар қуып жетіп, немесе шақырып, ұстап, тәтттісін бөліседі. "Иткөйлекті" баласы жоқ келіншектер ырым қылып алады.
"Иткөйлек" атының шығуы оның иттің мойнына байлағандығында емес, халық итті "жеті қазынаның бірі" деп бағалауында жатыр. Сонымен бірге "баламыз көп болсын", "қиындыққа берік болсын" деген ырым да бар. Қазақта "итжанды" деген сөз оның беріктігі мен төзімділігін айтқаны.