"Тойбастар" корпорациясы

Жаңа туған нәрестенің алғашқы көйлегін "иткөйлек" деп атайды. Өйткені ол кәдімгідей көйлек сияқты тігілмейді, жөрмелеп, іліп қана тігеді. Бала қырқынан шығарылғаннан кейін әлгі көйлекке тәтті түйіп, оны иттің мойнына байлап жібереді. Итті балалар қуып жетіп, немесе шақырып, ұстап, тәтттісін бөліседі. "Иткөйлекті" баласы жоқ келіншектер ырым қылып алады.
"Иткөйлек" атының шығуы оның иттің мойнына байлағандығында емес, халық итті "жеті қазынаның бірі" деп бағалауында жатыр. Сонымен бірге "баламыз көп болсын", "қиындыққа берік болсын" деген ырым да бар. Қазақта "итжанды" деген сөз оның беріктігі мен төзімділігін айтқаны.

Әдетте қарт аталар мен әжелер алғашқы немересін немесе жақын кісілер өз туыстарның баласын қолына алып, өз баласындай тәрбиелеп өсіреді, қолқанат қылады, Мұны "баурына салды" дейді. Баурына салушы адам баланы өз ата-анасынан ажыратпайды. Баланы екі үйге де тең өсіріп әлпештейді. Әдетте үлкен кісілер мұндай баланың тәрбиесіне өте көңіл бөліп, оларды өнегелі азамат етіп өсіруге, халықтық жақсы қасиеттерді олардың бойына сіңіруге зор ықпалжасайды. бала ержеткенне кейін өз отбасына орлуна немесе бауыр басқан үйінде қалуына еркі бар.

Біреудің баласы туысымен шетіней берсе, яғни баласы тұрмаса, онда одан кейін туған баланы "сатып алатын" ырым бар. Бұл ырым былай жасалады.Елдегі бақсы, балгер кемпір әлгі үйге келіп, "менің баламды ұрлап алыпсыздар, өзім алам" деп нәрестені ата-анасының наразылығына қарамастан алып кетеді. Бір-екі күннен кейін баланың әке-шешесі әлгі кемпірге барып "бала сатып алады". Кемпір баланы керегенің астынан алып береді. Сөйтіп, бұл бала "сатып алынған" бала болып саналады. Баласы тұрмай жүргендерге бұдан басқа да жасалатын ырым бар. Мысалы, әлгіндей баланың өмірі ұзақ болсын деп жеті кемпірдің екі аяғының арасынан өткізіп алады. Бұдан шығатын қортынды қазақ бала өсіруді бақыт санаған. Балалы болуды армандаған. Мұны "балалы үй базар, баласыз үй қу мазар" дегенінен-ақ аңғаруға болады.

Баласы жоқ адамдар біреудің баласын асырап алуы ежелден бар қағида. Мұның да жөн-жоралары бар. Мысалы, жаңа туған баланы асыраушы анасы шаранасынан етегіне салып алады. Қазақтың ежелгі заңы бойынша асыраушы адам жаңа туған балаға атын қойып, оң қолына асық жілік ұстатады. Асық жілік ұстаған бала сол үйдің баласы деп есептеледі. Кейде баланың өз әке-шешесі балаға таласқан жағдайда асыраушы адам "оң қолына асық жілік ұстатыл едім ғой" деп дауласады. Бұл үлкен дәлел, куәлік есебіңде жүреді. Осыдан кейін сол үйдің әйелі перзентті болса, онда асырап алған баланы бұдан былай "майқұйрық" деп әлпештеп, оны бұрыңғыдан бетер жақсы көреді. Алайда, бала қайтыс болған жағдайда оның туған әке-шешесінің аты айтылып, жаназасы шығарылады.

Тұсауыңды кесейін,
Күрмеуіңді шешейін (Тұсаукесер жыры)

Сәбиді қаз тұрғаннан кейін тез жүріп кетсін деген тілекпен жасалатын ғұрып, ырым. Ол үшін арнайы ала жіп дайындалады. Сол жіппен баланың аяғын
кәдімгідей тұсап оны аяғын жылдам басатын әйелге қидырады. Сүріншек. жайбасар адамдарға кестірмейді. Тұсауы кесілген баланы қолынан ұстап тез жүгіртеді, шашу шашылады. Баланың ата-анасы тұсау кесушінің кәдесін береді. Тұсаукесердің арнаулы жыры бар. Мысалы:

Қаз-каз балам, қаз балам,
Қадам бассаң мәз болам.
Тағы, тағы баса ғой,
Тақымыңды жаз балам.
Қаз баса ғой, қарағым,
Құтты болсын қадамың!

Тұсау кесердің жібін дайындаудың бірнеше түрлері, жолдары, сенімдері де бар. Көбейіп, көгере берсін деп көк шөптен есіп жасайды. Бай болсын деп малдың тоқ ішегінен де өреді. Адал болсын деп ала жіптен де жасайды.

Алыс сапарға саяхатқа, сауда жолына шыққан адамдар жерлестеріне, көрші-көлемдеріне, сыйлас адамдарына, жас балаларға ірілі-ұсақты сыйлықтар әкеледі. Оны "базарлық" деп атайды. Бұл жақсы көрудің, сыйластықтьң белгісі және ескерткіш ретінде қабылданады.

Байғазы балалардың, жастардың жаңа киімі үшін (мысалы: қамшы, шана, ер-тоқым) берілетін ақшалай, заттай сый. Байғазы сұраудың еш артықтығы жоқ. Жеңгелері, шешелері "байғазыға байдың қызы" деп те айтады. Байғазы балалардың көңіл-күйін көтеретін дәстүр.

Үйдің үлкендері жол жүріп кеткенде ауыл жастары сол үйге жиналып, "жолаушылардың жолда басы ауырмасын, бастаңғы жаса" дейді. Бастаңғының мәнісі — жастардың сол үйде ойын-сауықта бас қосуы. Дәстүр бойынша бұған тиым салуға болмайды. Бастаңғыны жастар жасайды.

Бала туған кезде немесе есі кіріп, оң-солын таныған соң, "сүндет тойына" немесе мектепке барғанда атасы немесе өз әке-шешесі оған тай атайды. Оны "бәсіре" тай дейді. Бала оны ерекше күтімге алады, бағады, үйретеді. Және сол арқылы мал бағуға, еңбекке үйренеді. "Бәсіре" атау баланың көңілін өсіреді, өмірге бейімделеді. Өз қатарына "бәсіре тайым бар" деп мақтанып, өсіп жүреді. Мұның бәрі баланың көңілін өсіріп, ынталандырып тәрбиелеудің бір жолы.

Тілашар тойына арнап шашу шашады. Әр отбасы баласы 7 жасқа толған соң медресеге, мектепке окуға береді. Бұл да бала өміріндегі елеулі оқиға, есте қаларлық елеулі кезең болып табылады. Осы күні балаға жаңа киім кигізіп, оқу-жабдықтарын дайындап, шағын той өткізеді. Мұны дәстүрлі "тілашар" тойы деп атайды. Үлкен-кішілер балаға өсті, азамат болды, "ғалым бол", "ақын бол" деген сияқты тілек білдіріп бата береді. Жаңа киіміне байғазы, тағымдар ұсынады. Бұл тәрбиеден бала өскендігінің белгісін сезінеді, оқуға құмарлығы артады. Жақын-жуық адамдар баланың ата-анасына құтты болсын айтып, балаға сәт-сапар тілейді.