"Тойбастар" корпорациясы

• Аңға шыққан аңшыға «Қанжығаң майлансын» деген тілек айтылады.
• Аңдағы бірінші олжа ешкімге сыйланбайды, бірінші олжа қоян, ал кейінгісі қасқыр немесе түлкі болса да солай етіледі.
• Атып алған құланның немесе жабайы ешкінің басын немесе сауырын міндетті түрде аңды атқан аңшының өзі пайдаланады, ал қалған етті серіктес аңшыларымен бірдей етіп бөледі.
• Дос-жаран, құда-жегжат және туған-туыстан ит алмайды. Араларында түсінбеушілік болып, суысып кетеді.
• Ит - жеті қазынаның бірі. Соңдықтан оны өлтіруге, азаптауға, қаңғыртып жіберуге болмайды. Олай етсе, иесінің басына жаманшылық үйіріледі.
• Бүркіттің тұяғы қасиетті саналады, оның үйдің төріне не бесікке іліп қояды.
• Аңдар мен құстарды рұқсат етілген мерзімде ғана аулау керек.
• Балықтьң құйрығын ұстаса, қармаққа балық түспейді.

• Сейсенбі күні алыс жолға шықпайды. Сәрсенбі күні жолға шыққан жолаушының жолы болады.
• Жолда кездескен адамнан «қайда барасың?» деп сұрамайды, «жол оң болсын!» деу керек.
• Аттылы жолаушы келсе, атын қазыққа байлап, содан соң ғана киіз үйдің алдына келіп, үй иелерімен сөйлеседі. Егер асыққан жолаушы болса, аттан түспестен, киіз үйдің сыртынан сөйлеседі.
• Жүкпен жолға шыққанда, үйден тұз алмайды.
• Жүрер жолдың уақытын кесіп айтуға болмайды. Ол құдайға астамшылық, күпірлік болады. Жол жүретін адам «Алла жазса», «Алла жол берсе», «Құдай қаласа», «Барар жердің дәмі тартса», «Жол бойындағы әруақтар қолдап, Алла оңдаса» деп тілек тілегенде, жол бойындағы кедергілердің бәрі аластатылады.
• Жұма күні қөшуге болмайды. Жұма - қасиетті күн. Бұл күні ата-баба әруақтары шаңыраққа келіп, дұға дәметеді.
• Егер жолаушы жол бойында тұмсығы өзіне қарап жатқан аттың немесе түйенің басын кездестірсе, бұл жақсы ырым, ал керісінше болса, онда жолы болмайды.
• Жолаушының алдынан қара мысық кесіп өтсе, жолы болмайды. Егер ит кесіп өтсе, жолы болады.
• Жолаушыға түзге отырған әйел кездессе, жолы болады.
• Алыс жолға шыққан адамдар қара шаңырақтан немесе үлкен кісінің үйінен дәм татып аттанады.

• Бос бесікті тербетуге болмайды. Бос бесікті тербеткен жаман ырым саналады.
• Үйге келген адам бос бесікті тербету арқылы өзінің ұрпақсыз қалғанын үндемей-ақ білдірген.
• Бесікті сатуға, кез келген адамға беруге, аяқ астына тастауға болмайды. Қазақ халқында бесік ұрпақ жалғастыратын қасиетті бұйым саналады. Баласы көп үйдің бесігін жақсы ырымға жорып, тек жақын туыстары қалап алып, жаңа түскен келіннің отауының төріне қойған. Бесікті ашық қалдырмайды, орап қояды. Бос бесіктің өзін анда-санда отпен аластап, жын-шайтаннан қорғаған.

• Сәби алып отырған біреудін үстіне сиіп қойса, құт келеді деп қуанады, немесе балаң көп болады деп жұбатады.
• Біреу әңгіме айтып отырғанда сәби түшкіріп қалса, шын айтқаны деп ойлайды.
• Бала қаспақ жесе оның үйлену тойында жаңбыр жауады.
• Баласы шымыр болсын деп әйелге сағыз шайнатады.
• Бала ортан жіліктің майын жесе бала мейірімсіз болады.
• Егер бір үйде қыз туыла берсе келесі бала ұл болсын деп оған ұлдын атын қояды.
• Баланың мойыны тез және түзу бексін деп оның шілдеханасына сойған қойдың омыртқасын тұтасымен асып, тесігінен шыбық өткізіп кептіріп қояды.
• Шала туған баланы тымаққа салып, неше күн кем болса, сонша күн кереге басына іліп қояды.
• Қалы үлкейіп кетпесін деп қалымен туған балаға Қалдыбай, Қалдыгүл деп ат қояды.
• Сәби қолындағы заттарын «шашу» деп шашса, ол үйде той болады.
• Бос бесікті тербетпейді. Баласы өліп, бағы сөніп, өзегі өртенген, содан есалаң күйге ұшыраған әйел ғана солай істейді. Сондай жамандық болмасын деген ырымы.
• Нәрестенің еңбегін баспайды. Өйткені, баланың бақыты еңбегінде болады.Нәрестенің былқылдап тұрған еңбегін басса миы зақымданады, өміріне қатер төнеді деп жориды.
• Бесікке қолданып жүрген түбекті, шүмекті төңкермейді. Себебі, түбек пем шүмек нәрестенің рахаты үшін жасалған мүліктер. Оны төңкеріп қойса, ішіне кір жабысады, от басына қойса қурап семеді, соңдықтан таза жуып, күн көзіне қақтау керек, әйтпесе бала қуығы тұтылып ауырады деп ырымдалады.
• Баланың ит жейдесін далаға тастамайды, біреуге бермейді. Себебі, нәрестенің бақыты сол жейдені киген күннен басталады. Сол жейде сол бақытты сақтайды деп жориды. Әуелі, бұрыңғы заманда дауға барған адамдар, жауға шапқан батырлар баласының ит жейдесін қойнына тығып алып жүрген. Себебі сол жейде қауып-қатерден, пәле-жаладан сақтайды деп ырымдаған.
• Қыдырып келген жас баланы үйден құр қол шығармайды. Өйткені, сәбидің меселдесі қайтпасын, көңілі қайтпасың, көңілі қалмасың, жүрегі суымасын, келер бақыттың беті қайтпасын, үйде оттай ыстық ықыласы қалсын деп ырымдаған. Егер сәби суық рай көріп кейіген кейіппен шығып кетсе, бұл шаңырақта бақ, төрден бақыт, дәннен ырыс кетеді деп ырымдалады. "Адам ұрпағымен мың жасайды" деген мәтел осындайда пайда болған шығар.
• Сәбилер тоңқайып, екі аяғының арасынан қараса – жақсы нысанға баланады. «Жолаушы келеді», «Жол ашылады», « Алыстан туыстар қатынасады» деп қуанысады.
• Қазақ баласы жаңа көк шөпті жұлмайды. Ағаш бүрлерін үзбейді. Көк шыбықты сындырмайды. Өйткені, өңдірдің бәрі бақыттың бастамасы, барлық тірліктің қайнар көзі. Көк жұлсаң – көктей орыласың, қарғыс атады деп ырымдалады.
• Қазақ баласы – бастау басына, бұлақ қасына дәретке отырмайды. Барлық тірліктің атасы да, жан біткеннің анасы да сол бұлақ, сол бұлақ сол бастау деп біледі. Сондықтан істегенде оның киесі атады, қарғысы тиеді. Тазаны арамдасаң арың кірленеді, абыройың төгіледі деп ырымдалады. «Бұлақ көрсең көзің аш»
• Қазақта жалғыз ұл балаға жамау–жамау киім кигізіп, төбесіне айдар қояды. Онысы – балаға жат көзді сұғы қадалмасын, тіл тимесін дегені.
• Тұнғыш баланы алыс сапарға той жасап аттандырады. Тойға үлкен-кішінің бәрі жиналады. Бала үлкендерден бата алсын, жолы ашылсын, маңдайы жарылып қуансын, сапарға жарқын жүзбен аттанса, ғұмырлық сапары да сәтті болады деп ырымдалады.
• Баланы сыпыртқымен, көсеумен ұрмайды. Бұндай істегенде балаға пәле жабысады, қырсық шалады деп ырымдалады.
• Тай мініп, өзінің сүндет тойына шақыра келген баланың қолына тәтті ұстатып, тайының жалына шүберек байлап: «Жол болсын, той құтты болсын!» деп жол көрсетеді.
• Баласы тоқтамай өле берген немесе түсік тастай берген әйел бір баланы аман-есен туа қалған жағдайда жеті әйелдің бұтының арасынан өткізіп алып, оған Жетпісбай деген ат қояды. Онысы ғұмыр жасы ұзақ болсын,артынан өзіндей ұл мен қыз әрби берсін деп ырымдаған.
• Қазақта балаға кекіл қояды. Шашын тегіс қырып тастайда да, маңдайына бір шөкім шаш қалдырады. Жиегін тегістеп қояды. Ол кекіл деп аталады. Кекіл баланы ажарландырады. Соған орай баланы еркелетеді. Аттың да маңдайындағы бір шоқ түгін кекіл деп атайды. Кекіл баланы тіл көзден, сұқтан, пәле-жаладан қағады деп есептелінеді.
• Қазақ баласы айға телміріп ұзақ қарамайды, түнде жұлдыз санамайды. Айда бір кемпір бар, айға телміріп қарасаң, әлгі кемпір сенің кірпігінді санайды, кірпігі саналған адам қазаға ұшырайды деп жориды.
• Жас балалы әйел дәметеді деп, бұл үйге кіретін кісі дәм ала келеді. Дәметіп қалса омырауы іседі деп ырымдаған. Емшекте баласы әйелдің омырауы іссе, бір қарт ана жаңа піскен нанды қойныңа тығып келіп сонымен аластайтын болған.
• Баланың қарын шашын алған соң, тастай салмай, сақтап қояды. Бала қырқынан шыққанша, жеті ай толғанша әлсіз болады. Сондықтан бір тал шашын тастамай, сақтау керек деп есептеген.
• Балаға сойылған малдың бүйрегімен өпкесін жегізбейді. Қуырдаққа басқа етпен қосып жеуіне болады. Тек өзін ғана бала сылт, ушыл, жалқау, өпкелегіш болып кетеді деп жорылаған.
• Қыз балаға кәрі жілік ұстатпайды. Егер қыз кәрі жіліктің етін жеп, мұжыса – болашақ күйеуі кәрі, қақсал болады деп жорыған
• Жаңа туған нәрестені құттықтап, шашу алып барғанда шикі етті қоспау керек. Шикі ет өлімнің нышаны, жаман ырым.
• Сәби нәжісін жеп қойса, жоғалған нәрсені тапқыр болады.
• Бала көкжөтел болса, көк ат мінген жолаушының жолын тосып «көлденеңді көк атты, көкжөтелдің емі не?» деп сұраған. Ол нендей ем айтса ауру балаға соны қолданады.
• Бесіктің бас жағына пышақ, қайрақ, қамшы қояды. Немесе үкінің тұяғын, кірпінің терісін, жыланның бас сүйегін тағады. Мұндайда шайтан келмейді, жылан, жәндік, тышқан келмейді деп жорыған.
• Балаға асықтың етін мүжітпейді. «Алты жыл аш болсақ та, асықтын етін мүжіме» деген мәтел бар.
• Жас балаға кеңірдек жегізбейді, келіншегін жалаңаш келеді немесе жалаңаш күйеуге барасың деп қорқытады.
• Ұрысқақ боласын деп көмекей жегізбейді.
• Тіл ұшын жесең, сүйреңдеп сөйлей беретін болады деп ырымдалған.
• Таңдай жесе шешен болады.
• Батырдың, ақынның, палуанның сарқытын жегізсе, немесе олар сәбидің ауызына түкірсе, олардың жақсы қасиеті мен өнері балаға қонады деген ырым бар.
• Нәрестенің бетіне ай сәулесін түсірмейді. Ай сәулесі бетіне түссе, ол ауруға шалдығады.
• Жаңа туған баланың кіңдігі қатқанша, күн батқаннан кейін үйден күл шығармаиды. Егер күл шығарылса, нәрестенің денсаулығы нашарлайды.
• Бала қырқынан шыққанша, түнде алып жүрмейді. Нәрестенің бетіне ай сәулесі түсуі мүмкін.
• Бейуақытта баланың киімін далаға жаймайды.
• Баланы ожаумен ұрса, ырыс-несібе кетеді.
• Баланы сыпырғышпен ұрмайды. Сыпырғы тиген бала жаманшылыққа ұшырайды.
• Балаға үлкен адамның алдын кесіп өтуге, үлкендердің сөзіне араласуға болмайды. Бұл әдепсіздік болып саналады.
• Қыз балаларға дөрекі сөз айтуға болмайды. Бұл - әдепсіздік белгісі.
• Қыздардың ұлдарды тебуіне болмайды. Бұл көргенсіздік болып саналады.
• Үлкен кісіге бірінші сәлем беру керек.
• Үйге келген кісінің аяқ киімін тазалап, ол кетерде алдына қою керек.
• Үйге келген кісіге төрден орын беру керек.

• Дүниеге келген нәрестенің кіндігін ақ балтамен кесіп, таза жіппен байлайды да, түбіне күл себеді. Ақ балтаны өзге нәрсеге пайдаланбай, сақтап қояды. Ер баланың кіндігін «үй күшік болмасын» деп қырдан асырып лақтырады. Ал қыз баланың кіндігін «үйдің құты болсын» деген ырыммен ошақ түбіне көмеді.
• Жаңа туған сәбиді емізбестен бұрын таза суға малынған қасқырдың жүнімен ауыздандырады. Ерте кезде қасқыр киелі саналған, сондықтан да бұл ырым бала қасқырдай қайратты да қажырлы болсын деген ниеттен туындаған.
• Нәрестенің ұйқысы тыныш болуы үшін және жын-шайтанды қуу мақсатымен адыраспанды отқа жағып түтетіп, баланы бөлерден бұрын бесікті айналдырып, аластап шығады.
• Бала бөленген бесіктің үстіне жеті нәрсе (шапан, кебенек, тон, жабу, жүген, қамшы және бесік көрпе) жабады. Кебенек пен қамшы - ел қорғайтын ер болсын деген тілекті білдіреді.
• Ұл баланы қырық күнге жеткізбей, 37 - 39 күнде, ал қыз баланы қырық күннен асырып, 42 - 44 күнде қырқынан шығарады. Бұл - ұл баланың қалыңдығына төлейтін қалың малы аз болсын, қыздың қалың малы көп болсын деген ырым.
• Сәби шалқасынан жатып алаңсыз ұйықтаса - елте белгілі азамат болып өседі, бүк түсіп жатса - уайымшыл, жігерсіз болып шығады, етпетінен жатып ұйықтаса -ойшыл болады. Егер аяқ-қолын еркін созып ұйықтаса - болашақ батыр, кемеңгер болады.
• Қыз балаға шашы өссін деп желке жегізеді.
• Баланың желкесі шұқыр болса немесе желкесінен сүйсе, қырсық, кесір болып өседі.
• Баланың орайы екеу болса, екі рет үйленеді, немесе екінші рет тұрмысқа шығады.
• Шөбересінің алақанына су құйып ішкен қарт жұмаққа барады.
• Балаға шешен болсын деп таңдай жегізеді.
• Батырдың, ақынның, палуанның сарқытын жегізсе немесе олар сәбидің аузына түкірсе, жақсы қасиеті мен өнері балаға қонады.
• Балаға қарғыс өтпеу үшін үш кемпірдің бұтының арасынан өткізіп алады.
• Сәбиге көз тимес үшін бетіне күйе жағып, үстіне ескі киім кигізеді.
• Бойына бала бітпей жүрген әйел баланың ит көйлегін ырым етіп қалап алады.
• Баланың қарын шашын адам аяғы баспайтын жерге көміп тастайды. Өйтпесе, бала бақытсыздыққа ұшырайды.
• Сәбидің аяғын басып тез жүріп кетуі үшін тұсауы кесіледі.
• Нәрестені тіл-көзден сақтау үшін оның бесігіне, киіміне тұмар ретіңде жыланбас, үкі, тоғыз моншақ, күміс тиындарды іліп қояды. Сәбиге «көз тиді» деп секем алған жағдайда сол адамның үйінен бір нәрсесін әкеліп түтетеді.
• Баланы асырап алғанда ер балаға -асықты жілік, қыз балаға тоқпан жілік ұстатып, көпшілікті бұған куә етеді.
• Үйге кіріп келе жатқан бала есік алдына құлап қалса, үйге береке, ырыс, байлық келді деп қуанады.
• Сәби тоңқайып, екі аяғының астынан қараса, күткен жолаушы немесе қонақ келеді.
• Бала тұрмай, шетіней берген жағдайда оны басқа адам өтірік сатып алады.
• Әйелдің екіқабат кезінде жерігі қанбаса, баланың аузынан су ағып жүреді.
• Әйел, не еркек жұмыс істеп жатқан үйге келгенде, қолғабыс жасамаса, баласының белі бүкір болады.
• Бала алғаш жолға шыққанда тоқымқағар жасап тойлайды.
• Сәби анасынан ұстап отырып емсе -сараң, еркін отырып емсе - мырза, жомарт болады.
• Сәби көзін ашып ұйыктаса, жары сұлу болады.
• Есіктің тұтқасын жуған сумен көз тиген баланың бетін, екі алақаны мен табанын жуса, тәуір болып кетеді.
• Көз жара шыққан балаға сойған малдың немесе құстың көзінің суын жақса, жазылып кетеді.
• Бала тілін шығарса, тіл келеді, яғни хабар келеді деп жориды.
• Сәбидің тілі мезгілінде шықпаса, нағашысының үйіне апарып бір қойды сойып, соның ішегімен буындырады.
• Бөбек алақанын шапалақтаса, қуанышты хабар келеді.
• Перзентсіз ерлі-зайыптылар мойнына көгеннің бұршағын салып бала тілейді.
• Бала қаспақ жесе, үйлену тойында жаңбыр жауады.
• Баланың мойны тез және түзу беку үшін оның шілдеханасына сойған қойдың мойын омыртқасын тұтасымен асып, тесігінен шыбық өткізіп, кептіріп қояды.
• Шала туған баланы тымаққа салып, неше күні кем болса, сонша күн кереге басына іліп қояды.
• Қалы, меңі үлкейіп кетпесін деп, қалымен туған балаға «Қалдыбай», «Қалдыгүл», «Мендігүл», «Анарбай», «Анаргүл» деп ат қояды.
• Сәби өз үйіне «ассалаумағалейкүм» деп кірсе, ол үйге кешікпей қонақ келеді.
• Сәби қолыңдағы заттарын «шашу» деп шашса, ол үйде той болады.




• Нәрестені қырқынан шығару

• Қазақта нәрестенің иткөйлегін шешкен күні, яғни қырқынан шығарғанда ауылдағы әйелдер жиналады. Иткөйлекті шешкен соң, оған тәтті түйіп, иттің мойнына байлап жібереді. Ауыл балалары сол итті қуып жүріп ұстап алып, тәттіні бөлісіп алады. Иткөйлекті ырым деп, баласы жоқ әйелге береді. Онысы – барлық адамды қуантатын баласы көп болсын дегені.

ӘЙЕЛГЕ АЙТЫЛҒАН ЫРЫМДАР
- Жүргіншіге түзге отырған әйел кездессе оның жолы болады деп санаған.
- Үлкен кісілер қонақтан шықса, сол үйден дәм алып, келініне береді. Олай болмаса, дәметкен балалы жас келіншектің төсі ісіп кетеді деп санаған.
- Адамның келіншек отырған жақтағы аяғы ұйып қалса, ол екіқабат деп ырымдаған.
- Егер өздері әкелген сыбаға немесе тамақтан жесе ол үйдің әйелі қыз табады деген.
- Түсік тастамасын деп жас әйелдің етегін түріп қойған.
- Екіқабат әйелдің күні жақындаған кезде «Жер Ана қуат бер» деп жалаңаяқ жерге жүргізген.
- Жаңа босанған немесе аяғы ауыр әйел түнде суға бармаған.
- Екіқабат әйелге пышақ, ара, қайшы ұстамаған. Ұстаса мерзімінен бұрын босанады деп ырым қылған.
- Екіқабат әйел қоян етін жесе, баласы қоянжырық болып туылады деп санаған.
- Баласы кіндігіне оралып қалады деп екіқабат әйелге ине-жіп ұстатпаған.
- Жас келіннің төсі, малдың желіні іссе- қайтыс болған адамды жуған қолғаппен аптайтын болған.
- Жүкті әйел шашын кеспейді. Өйткені мұндай қылықтан бақ таяды, іштегі баланың бақыты сөнеді, кемтар туылады, қол –аяғы қысқа болады деп ырымдаған.
- Екіқабат әйел керулі тұрған және шұбатылып жатқан арқаннан аттамайды. Бұлай істесе – босанған кезде баланың кіндігі мойнына оралып, өміріне қауып төнеді деп ырымдаған.
- Екіқабат әйел «Ұл табамын» десе, еркектің қару-жарағын, шалбарын басына жастанып жатқан. Ал қыз тапқысы келсе – қызыл ала шыт, әйелдің көйлегі, жүзік,сырға, алқа, маржан, білезік, моншақ жастанған.
- Келін қайын атасының, енесігің, қайын жұртындағы үлкен-кіші туыстардың атын атамаған. Ата-енесінен басқаларға қосалқы ат қойған (мысалы: Төре-жігіт, Мырза-аға т.б.)
- Бұл қайын жұртына құрметі әрі сыйлағаны, жақсы келін атанудың жөні.
- Жаңа түскен келін отқа сәлем бергенде: «От-ана, Май-ана жарылқа!» деп тілеу тілейді. Бұл келіннің жүзы жылы, дидары ыстық болсын, тіл-көз тимесін дегені.
- Қазақ салтында жаңа түскен жас келін көрші ауылға алғаш қыдыра шыққанда, үлкен енелері оған «Итаяғыңа сал» деп сақина, білезік, сақина секілді заттар ұсынады. Келіншек тұнғышын босанып, нәрестені алғаш шілде суына шомылдырғанда ыдысқа осы заттарды салған. Нәрестені шомылдырып болған соң әйелдер бұл заттарды бөліп алып, балаға ақ тілеу тілейді. Онысы – нәресте сараң емес, жомарт, қайырымды болсын дегені.
- Жас келіншек еліріп, желігіп жүрмеуі керек. Былай істесе баласы желіккіш болады. Толғағы ауыр болады, өзіде құтырып кетуі ықтимал деп жорылады.
- Ұзақ жолдың азабын тартып келген жолаушыны жаңа босанған әйелдің үстіне кіргізбейді. Ол өте жақын туыс болса ғана біраз демалғаннан кейін бет-қолын жуып, сыртқы киімдерін шешіп, жеңілтектенгенген соң барып кіруге тиіс. Өйткені, жол азабын тартқан адамның түсі сұсты, қабағы қалынқы болады. Өмір есігін жаңа ашып, көзі мөлдіреп жатқан сәби сүйек-сүйегі босап, әлсіреп жатқан ана шошып қалмасын, секемденбесін, сырттан кірген кісіге ілесіп келіп, жын жабыспасын деп ырымдаған.
- Әйел толғанғанда, үй ішінде тұрған заттардың бәрі алынып тасталады. Сандықтардың аузын ашып қояды. Осылай істелсе – толғақ жеңіл болады, жолдың бәрі ашық, ақ ниетпен тілеу тілеп тұр деп ырымдалады.
- Жаңа босанған әйелге ақ сарыбас қой сойып, ақ тілеу айтып, қалжа жегізеді. Себебі, туыттағы тері шықпаса, ана мен баланы қырық түрлі қырсық шалады, қалжа жемеген әйелдің баласы ынжық болады деп ырымдалады.
- Бала емізіп отырған әйел омырауын басқа кісілерге көрсетпеуі тиіс. Баланы қалқалап отырып емізеді. Бұл кезде сөйлемейді. Себебі басқаның көзі омырауға түссе – емшегі ісінеді. Сыздауық шығады деп ырымдаған. Ал сөйлесе бала шашалып, қолқасы қабынады да, ауруға шалдығады.
- Жаңа босанған әйел қырық күнге дейін қолын суық суға малымауы керек. Салқын заттарға қолын тигізбеуі керек. Жаңа туған нәресте суық жүрек, тасбауыр болып өседі деп ырымдаған.
- Жаңа босанған әйел үйге кірген итке шық демейді. Бұлай істесе - әйелдің тісі түсіп қалады, бойынан қайраты жойылады деп ырымдаған.
- Әйелдер ошақтың үш бұтынан асырып отын үймеген. Олай болғанда күйеуінің көңілі басқа әйелге ауып кетеді деп ырымдаған.
- Жүкті әйелдер түйенің етін жемейді. Жесе – баланы он екі ай көтереді, тоғағы қатты болады деп ырымдаған. Түйенің етін жеп, уағында толғатып, мезгілінде босана алмаса – сол үйдің төріне сойылған бураның бас сүйегін іліп қояды. Онысы - әйел тез босансын дегені.
- Қазақтың келіні қайын енесі мен қайын атасының төсегіне отырмайды.Бұлай істеу әдепсіздік, арадағы сыйластық бұзылады, адамдық жойылады, құрметтен айырылады, келіннің етегі ашылады деп қатал тәртіппен тиым салып, жаман ырымға жатқызады.
- Қазақ әйелдері қасын боямайды, жұлып тақырламайды. Бұлай істесе – қастасы көбейеді, жауы басына шығып басынады деп жориды.
- Түнде әйел заты суға бармайды. Әйел жаны нәзік, әрі қорқақ келеді. Су жануарларын көргенде жын деп ойлап, шошынып қалады деп санайды.
- Қазақ үш әйел тастаған еркекті жақтырмайды. Оның қолынан балаларына дәм таттырмайды. Жамандығы бастарына келеді деп ырымдаған.
- Қазақ әйелдері өзінің әдейілеп басына салып жүрген арнаулы жаулығын басқаларға бермейді. Олай етсе басындағы бақ басқаға көшеді деп ырымдаған.
- Жас жұбайлар алғаш жататын төсегі – «Ақ некенің ақ төсегі» деп аталады. Енесі мен жеңгелері төсекті аршамен аластайды, иіс су себеді. Төсекті бұлай аластамаса жын сайтан жабысып, неке бұзылады деп жориды.
- Қазақта ұзатылған қыз жыл толмай төркініне келмейді. Себебі, отаудың оты лаулай түссін дегені. Бұл мезгіл бұзылса – ақ төсек суиды, көңілге жел кіреді деп ұйғарылады. Мұндай кезде туған бала безбүйрек, қатал болады деп сенеді. Сондықтан отауды жайнатып ұстап, отбасына самаурды қайнатып қойып, кеткен –келгенді ашық-жарқын қабақпен қарсы алу арқылы жас келін келген жеріне әбден бауыр басып кетуі крек. Содан кейін ғана төркініне баруға болады. Төркіндей барғанда дауыс айтып, сағынышын да ақтаруға ерікті. Қуанышпен көрісу – жақсылық. Ата –анасы сағынып келген қыздын жылы шыраймен, ақ пейілмен күтеді. Қайтар кезінде қалағанын береді. Қыз көңілі марқайса – ел көңілі өседі деп жориды.
- Әйел биязы, сыпайы, жібектей есіліп тұруы керек. Үй ішінің мүлкін, ыдыс-аяқты салдырлатпауы қажет. Адам тамақ ішетін ыдысты «ит аяқ» деп атамайды. Бұлай атаса – ыдыстың ырысы қашады, адамның дәм –тұзы төгіледі.
- Әйел еш уақытта еріне қол жұмсамауы керек. Күш көрсетіп, таяқпен сабамайды немесе таяқ ала жүгіріп, сес көрсетпеуі тиіс. Ұрысқанда тілдеп бетіне түкірмейді. Бұлай істеген әйелдің ақ некесі бұзылады, өзінен-өзі талақ болады деп есептейді.
- Түнде жатқан төсегіңді таңертен өзің жина. Жиналмай қалған көрпе жастықтың ішіне сайтан кіріп алады да, адамға жамандық тілейді. Жиналмаған төсек-орын жаугершілікті де еске түсіреді. Төсектің жиналмауы - әйелге де сың. «Салпы етек, салақ, бос әйел» деген қанқу сөз тарайды. Сөзге іліккен әйелдің үйінен құт қашады деп ұйғарылады.
- Қазақта әйел еркектің алдында төсін жарқыратып отырмайды. Бұлай істесе сұқ көз қадалады, тіл тиеді. Соның салдарынан төсі қараяды, омырауы іседі. Тас емшек болып омырауынан сүт қашады. Сүт болмаған соң, құт та болмайды, құшағы суық, бауыры тас болады деп жориды.
- Әйел кісі итке тас лақтырмайды. Бұлай істесе құты қашады. Ит – жеті қазынаның бірі, шамданады. Әйел қолының берекесі қашады, ырысы қашады деп ырымдалады.
- Әйел мал бауыздамайды. Басқа амал болмаған жағдайда тіреуішке мініп бауыздайды. Өйткені әйел мал бауыздағанда сескенеді. Сескеніп бауыздаған малдың еті мәкіру саналады.
- Әйел пышақ қайрамайды, жаниды. Пышақ қайраса еркегінің сағы сынады деп жорылады.
- Жерік болған әйел жерік асын жеуі керек. Жерігі қанбаған әйелдің баласы су ауыз болып туылады, ондай бала суайт болады деп ырымдалады.
- Тойы жасалып, үйінен ұзатылып шығарылған қыз кетіп бара жатқанда артына бұрылып қарамайды. Бұлай істесе – некесі бұзылады, күйеуімен отаспай, үйіне қайтып келеді деп жорылады.
- Әйелге бүйірін таянып түруға болмайды, өйткені күйеуін жоқтаған әйелдер ғана солай істейді.
- Әйелге түнде суға баруға болмайды, өйткені қорқып, шошыма ауруына ұшырауы мүмкін.
- Екіқабат әйелге түйе етін жеуге болмайды, әйтпесе ол баланы 12 ай көтереді. Егер ол 12 айда да тумайтын болса, бураның мойнына ақ мата салып, содан аттап өтуі керек.
- Жүкті әйел жеңіл босану үшін толғатқан кезде оған тиісті барлық сандықтар ашылып қойылады.
- Жаңа босанған әйел киіз үйге кірген итті қумайды, егер қуса, тістері түсіп қалады.
- Әйел отынды ошақтың үш бұтының үстінен асырып жинап қойса, күйеуі басқа әйелге үйленеді.
- Қонақ қыз босағаға емес, қарттар отыратын құрметті орынға отырады. Әйтпесе үй иесі бақытсыздыққа ұшырайды.
- Екіқабат әйел керілген арқаннан аттап өтпейді, өйткені босанған кезде баланың кіндігі мойнына оратылып, тұншығуы мүмкін.
- Әйел аттылы ер адамның жолын, үлкендердің алдын кесіп өтсе, бақытсыз жағдайға душар болады.
- Әйелге шашын отқа тастауына болмайды. О дүниеде құдай әйелдер мен қыздардан «саған берген шашымды қайда тастадың» деп сұрайды. Әйел тарақ жүзіндегі шашты жинап, аяқ баспайтын жерге қоюы керек.
- Кір жуғанда кірдің суын жолға, аяқ астына төгуге болмайды. Кірдің суын басқан адам жаманшылыққа ұшырайды.
- Түн ішінде кір жаймайды. Өйткені әйел қорқып, шошыма ауруына шалдығуы мүмкін.
- Әйелге шашын жайып жүруіне болмайды. Өйткені қаралы әйел ғана шашын жайып жіберетін болған.
- Жұма күні кір жууға болмайды. Жұма күні кір жуылса - әруақтар риза болмайды.
- Айт мейрамы кезінде кір жууға болмайды. Өйткені айт - қазақ халқының діни мейрамы, қасиетті мерекесі.
- Қызға құйымшақ жегізбейді. Құйымшақ жесе, жеңілтек болады деп санайды.
- Түсік тастамасын деп жас әйелдің етегін бүріп қояды.
- Екіқабат әйелге ара, қайшы ұстатпайды. Ұстаса, мерзімінен бұрын босанады.
- Екіқабат әйел қоян етін жесе, баласы қоянжырық болып туады.
- Жас келіннің емшегі, малдың желіні іссе, қайтыс болған адамды жуған қолғаппен аптайды.

• Киімді оң қолдан бастап киіп, сол қолдан бастап шешеді. Оң қолдан бастап киім кию жақсы ырым саналады.
• Киімді желбегей жамылмайды, өйткені екі қолы жоқ адам ғана киімді желбегей жамылып жүреді.
• Тозбаған киімді тастауға болмайды. Қазақ халқында тозбаған киімді тастау -жаман ырым. Егер адам оны кигісі келмесе, біреуге сыйлау керек.
• Кір киімді киюге болмайды. Киімді әрқашан таза және ұқыпты ұстаған жөн.
• Көпшіліктің алдында жалаңаш-жалпы жүруге болмайды. Бұл әдепсіздік болып саналады.
• Өте ұзын немесе қысқа киім киюге болмайды. Бұлай киіну адам жұмыс істеген кезде қолайсыздық тудырады.
• Киімді сілкіп киген жөн, өйткені киімге жабысқан улы жәндіктер болса ұшып түседі.
• Қыздарға ер баланың киімін киюге болмайды. Ер баланың киімін кию жаман ырым саналады.
• Шалбар мен етікті тұрып киюге болмайды. Оларды соғыс кезінде ғана тұрып киетін болған.
• Киімнің жағасын басуға болмайды. Киім жағасын басу жаман ырым саналады.
• Жастық орнына шалбарды жастамайды. Шалбарды жастану настықтың белгісі болып саналады.
• Бас киімді тебуге, лақтыруға, теріс киюге болмайды. Жақсылықтың бәрі адамның маңдайына жазылады, сондықтан да бас киімнің орны ерекше. Бас киімді әрқашан таза, ұқыпты ұстап, босағаға емес, төрге ілу керек.
• Аяқ киімді төңкеріп қоюға, теріс киюге болмайды. Өйтсе, адамның жолы болмайды, жаманшылыққа ұшырайды.
• Қыз басына ақ, қара орамал тартпайды. Ақ - жаулықтың, қара - қайғының белгісі болып саналады.
• Бөтен адамға бас киім бермейді және айырбастамайды. Адам басы кемиді деп санайды.
• Садақаға киім берсе, оның түймесін қиып алады.

Тыйымдар

• Буаз малды төлдер алдында, өрістен қайтқанда, өріске айдарда қуаласа, өз мерзімінен бұрын төлдеуі мүмкін. Мұны «іш тастау» дейді.
• Мал қораның сыртында, болмаса ішінде ысқырмайды. Халқымызда ысқырыққа жылан келіп, малдың емшегін шағады немесе сүтін сорып кетеді деген түсінік қалыптасқан.
• Жас мал төлдегенде үйге қарыз сұрап келгендерге ештеңе бермейді - жас төлдің
құты кетеді.
• Қой қоздағанда шуын жерден айыруға болмайды; оны сүйретіп апарып тастайды, әйтпесе қозы қашаған болады. Әрі шуын жеп қойған мал тумай қалады.
• Мал туып жатқанда жанында адам тұрса, төлін қызғанып, өлтіріп тастауы мүмкін.
• Малшы көктем уақытында далаға жалаң аяқ, жалаң бас шықса, отарына суық тиіп ауырады.
• Ұрлық жасаған, өтірік айтқан адамға мал бағуга болмайды, малдың берекесі кетеді.
• Тұмса малдың алғашқы сүтін ешкімге бермейді; сүтті болса, оны бөтен адамға айтып мақтамайды, себебі сүті қайтады.
• Мал иесі немесе оның отбасында адам қайтыс болғанда, мал сауылмайды, төлін ағытып жібереді.
• Мал қораға түнде ошақтан шала жанған от алып шығуға болмайды.
• Бөгде адам отар ішінде жатса, малдың құты кетеді.
• Сойылған малдың қанын төрт түлік (әсіресе сиырдың) көзінше төкпейді, сүтінен айырылады.
• Ораза кезінде малдың орнын ауыстырмайды, әйтпесе иесі өкпелейді.
• Малдың алдынан бос ыдыспен шықса, сүті азаяды.
• Малды қу шыбықпен, көсеумен айдаса, сүті күйіп кетеді. Малды жас шыбықпен айдайды.
• Малға бас киім лақтырса, сүті кетеді.
• Малға дауыс көтеріп ұрсуға, балағаттап, тіл тигізуге болмайды - иесі өкпелейді.
• Қойды қант беріп, тұз беріп шақыруға болмайды, оған сайтан жүгіреді.
• Жас малдың арқасынан сипай берсе, өспей қалады.
• Жатқан малдың үстінен аттауға болмайды. Аттаған жағдайда кейін қарай аттау керек. Әйтпесе мал омыртқасын сындырады, болмаса қасқыр жейді.
• Жас малдың мүйізі шығар кезде қолмен сипаса, мүйізі қисық болады.
• Жас малдың тістерін санаса, өлім - жітімге ұшырайды.
• Бөтен адамды малдың ортасына кіргізбейді - малға көз тиеді.
• Малды сауарда зекімейді - сүті кетеді.
• Мал сауылып жатқанда иесімен амандасып, сауынның қасына келуге болмайды - малдың сүті қайтады.
• Мал өріске кеткен соң, қой қораның есігін ашып тастауға болмайды, өйткені жын-шайтан еніп кетеді.
• Малды бөтен адамға саудырмаған жөн, себебі мал адам жатырқамай, өзге адамға да сүт беретін болады.
• Малшылар беті-қолын жумай мал шығарса, мал өлім-жітімге ұшырайды.
• Таңертең ерте малға бөтен адамды шығаруға болмайды, себебі малдың құты кетеді.
• Қой бағып отырып тігін тігуге және өзіне, отбасына байланысты қайғылы нәрселерді айтуға болмайды. Мал иесі өкпелейді.
• Малдың жанында отырып, тізеге салып ағаш сындыруға болмайды, малдың аяғы сынады. Оны отын жаратын балтамен немесе аяқпен басып сындыру керек.
• Сатылған немесе сыйлаған малды еске алып, қайғырса, сол жақта өліп қалуы мүмкін.
• Мал туралы сөз болғанда, «Не бағып жүрсің?», «Не айдап жүрсің?», «Не сауып жүрсің?» деп сұрамайды - иесі өкпелейді.
• Малшы мал баққанда ұстайтын таяғын бөтен біреуге бермегені жөн. Өйткені шопанның таяғы киелі болып есептеледі. Ол жын-шайтанды малдан аластайды.
• Малды ит-құстан, жын-шайтаннан сақтау үшін күн батқаннан кейін қорадан шығармайды.
• Жаңа ай туғанда қойға қошқар жіберсе, иесі өкпелейді.
• Қойларға қошқар жіберіп жатқанда ұрсысуға, қамшы өруге болмайды. Қойдың құты қашады.
• Он екі мүшесінің бірі кем адам қойға қошқар жіберуіне болмайды. Қозылар сон-дай болып тууы мүмкін.
• Малдың сүйегін аяққа баспайды, жерге көміп тастайды.
• Қойдың мүйізін, жүнін өртесе, қорадағы қойдың сүйегі сырқырайды.
• Малды аяқпен тебуге, ал атты бастан ауыздықпен ұруға болмайды. Иесі өкпелейді.
• Малға «кет!» деп дауыс көтеріп зекімейді.
• Түнде мал санамайды және ешкімге мал бермейді. Малдың берекесі кетеді.
• Қой қоздап жатқанда малды сатпайды, біреуге сыйламайды. Малдың құты қашады.
• Түйені таяқпен ұрып айдамайды, жетекке алады.
• Мал табынының алдынан немесе қой отарының арасынан бойлап өтсе, иесі өкпелейді.
• Малдың кемшілігін айтып сөйлесе, мал ауырады немесе сүт бермейді.

• Мал қорада дәрет сыңдырса, малдың желіні іседі, сүті қайтады.
• Малдың сүйегін отқа салса, қорада байлаулы тұрған малдың сүйегі-сырқырайды, жылқы малы шошымалы болады.
• Тірі малға көрсетіп мал сойса, сауын малы сүтінен айырылады.
• Жылқының жусауын, қотандағы қойдың тынысын, малдың өрісін бұзса, иесі өкпелейді.

Ырымдар

• Мал айдап бара жатқан адам кездескенде «айдар көбейсін!» дейді, ал малшыға «бағар көбейсін!» деген тілек білдіреді.
• Жас ботаны бірден көзге түсірмейді. Оны бір ай шымылдықтың не ши қоршаудың ішінде ұстайды. Жас бота тұрған киіз үйдің белдеуіне бөтен адамның атын байлатпайды. Егерде бөтен адам ботаны көріп қалса, оған жалма-жан «тіл-көзім тасқа» дегізіп, ботаға түкіртеді немесе отқа тұз тастатады.
• Мал йесі малдың сүттілігіне немесе семіздігіне риза болғанда, алдымен құдайға сыйынып барып ризалығын білдіреді, әйтпесе көзі тиюі мүмкін.

• Қазанда қайнап жатқан сүт төгілсе, малдың желініне жара шығады. Сүт отқа күйсе, малдың емшегіндегі сүт азаяды.
• Мал сойғанда төс шеміршігін кесіп алып, жарға не босағаға лақтырғанда жабысып қалса - ол үйдің аты жүйрік болады.
• Сиырдың желіні іссе, таңертең ерте кебіспен ұшықтайды.


• Мал сойғанда төс шеміршегін кесіп алып, жарға не босағаға лақтырғанда жабысып қалса – ол үйдін аты жүйрік болады.
• Ақты (сүтті, айранды) төксе малдың желіні кетеді.
• Жаңа туған ботасы бар үйге қызыл жалау байлап қояды. Мұны көргендер атпен, көлікпен қатты жүріп келмейді. Қатты келсе бота шошып өліп қалады деп ойлаған.
• Әдетте бұта-бүрген, ши түбіне саритын ит үй іргесіне сарыса «құт құйды» деп ырымдалады.
• Аулдан атқа мініп аттанғанда ит ере шықса, қуалап зорлықпен кері қайтармайды, өйткені ит иесіне оралар. Мүмкін, жолы болар деп, жақсылыққа жориды.
• Үйге кірген жыланды өлтірмейді. Басына ақ тамызып шығарып жібереді. Себебі, кейбір кезде періштелер жылан бейнесіне кіріп, жер бетін шарлайды екен. Ал, далада жылан көрсе қуып жүріп өлтіреді. Себебі, оны қастық жасайтын қарабас, шұбар өс дұшпан деп қаралайды.
• Асқа , тойға, мереке- мейрамға бағышталып сойлған малдың еті сол үйдің адамдары ауыз тимей тұрып, басқаларға берілмейді. Қанын итке иіскетпей көміп тастайды. Бұл – жақсы тілеу басқаға аумасын, оң тілек ит-құсқа жем болмасын дегені. Сондықтан мұндай кезде ылғи нысаналы мал сойлады. Дені сау көк қасқа тай, ақ сары бас қой, атан түйе, атан өгіз, ту бие секілді. Сондай мал сойылған соң қасиеті кетпесін дегені.
• Қазақ аққуды, сары ала қазды, бұлбұлды және жалғыз жүрген құсты ауламайды, атпайды. Өйткені, бұлар киелі құс деп есептейді.
• Саусқан үйдін төбесіне қонып немесе үйге қарап шықылдаса – үйге қонақ келудің нысаны. Алыстан жолаушы келеді, жолаушылар аман-есен оралады деп ырымдайды.... «Әлей-әлей әлей, ақ сөйлей гөр!» деп тілек айтады.
• Кептерге қарап тас лақтырмайды. Олай істесе – тыныштық бұзылады, береке кетеді деп ырымдалады.
• Қазақ ұғымында, үкі – қасиетті құс, үкінің үлпілдек жүні, басы, сирағы және қуырсыңы жын-сайтаннан қорғайды деп төсектін басына, бесікке, бас киімге қадайды.
• Малға оба тисе, қасиетті саналған адамдардың моласынан топырақ әкеліп ұшықтайды. Себебі, оба да бір қасиеттің белгісі. Оның да күшті қорғаушысы болады деп ырымдайды.
• Түйе мойнын созып жіберіп, басын жерге салып жатса, ұзақ жол немесе көш басталады деп ұйғарады.
• Қоралы қойға қасқыр шапса, көк бөрінің ауызы тиді, көк тәңірі қолдайды, мал өсіп, жан аман болады деп жориды.
• Түйенің ішіндегі аруананы соғымға соймайды. Егер соғымға сойатын болса, бұл әулеттен күш-қуат, негізгі мейір кетеді деп ырымдайды.
• Малды бауыздар алдында басын құбылаға қаратып тұрып бата жасайды. «Бұйыртып жегіз» деп тілек айтады. Онысы- малдың еті дәмді, адал болсын деген.

• Мал әбзелдерін лас жерге, аяқ астына тастамайды. Оларды арнайы орынға іліп қояды.
• Мал ұстайтын құралдарды (құрық, бұғалық т.б.) аттамайды. Мал ұстайтын құралдар киелі болып саналады.
• Мал ұстайтын құралдарды тік көтеріп жүруге болмайды, олардың ілгегін қолға іліп, жерге сүйретіп жүреді.
• Атты немесе басқа малды сатқанда, яки біреуге сыйлағанда ноқта-жүген, бас жібі берілмейді, ырыс-несібе олармен бірге кетеді.
• Мал байлайтын арқанды, жіпті, көгенді т.б. аттамайды.
• Қой қырқатын қайшыны иесіне «мұны мен емес, жер беріп отыр» деп ойлап, жүнге орап қайтарады. Қайшыны қолға бермейді, жерге қою керек. Екінші адам оны сол жерінен алады, әйтпесе қайшы қойдың терісін кесіп кетеді.
• Ер-тұрман үй-ішіндегі арнайы жерге қойылады.

• Жұлдыздарды санамайды.
• Жұлдыз санаса, өлім-жітім, жаманшылық көп болады.
• Айды қолмен көрсетсе, отбасында жаманшылық болады.
• Күнге, айға қарап дәрет сындыруға болмайды. Бұл - өлім-жітім шақыратын жаман ырым.
• Аспаннан ағып түскен жұлдызды көрген қазақтар «менің жұлдызым жоға-
• ры» дейді.
• Жаңа айды көргендер «жаңа айда жарылқа, ескі айда есірке» деп бата жасап, ырымдайды.

• Егінді, шалғынды бейсауат баспайды. Обал болады.
• Көкті жүлса, «Көктей соласың» деп жамандыққа жориды.
• Суға дәрет сындыруға болмайды. «Ағын судың арамы жоқ» деген сөз бар. Бүл суды басқалар пайдаланады.
• Суға түкірмейді, өйткені бүл суды қайта ішуге тура келеді.
• Ағьн суды бұруға болмайды. «Судың да сүрауы бар», «Аққан су арнасымен ақсын», «Бидің жолы ақ, судың жолы сара» деген сөздер бар.
• Қүстардың үясын бұзуға болмайды. Қарғаса, үй ішіңе кесепаты тиеді.
• Торғайдың жұмыртқасын шақсаң, бетіңе шұбар түсуі мүмкін.
• Аққу киелі құс деп саналатындықтан, оны атуға, құс салуға болмайды.
• Қыран құстарды атса, киесі тиеді.
• Киіз үйдің шаңырағына қарлығаш үя салса, балапандары ұшып кеткенше көшпейді. Қарлығаш адамға дос, сондықтан ұясын бұзбайды.
• Байғыз киелі құс болғандықтан, оны ұстап алуға болмайды.
• Үкіні ұстап алуға болмайды. Ұстаған күнде үкісін жүндеп алған соң, бір тойдырып, босатып жіберу керек.
• Жапалақ пен жарқанатқа тиюге болмайды, қарғысы қатты болады.
• Құмырсқаның илеуін бүзсаң, үй ішіңе кесепаты тиеді.
• Бақаны өлтіруге болмайды, жаңбыр жауады.
• Жылан үйге кіріп кетсе, өлтірмейді, басына ақ құйып шығарады.
• Жолбарыс, аюды көп ауламайды, оларды «аң иесі» деп санайды.
• Өсіп тұрған ағашқа балта тигізуге болмайды. От жағуға қураған ағашты, малдың тезегі мен қиын пайдаланады.
• Жабайы анды үнемсіз аулауға болмайды. Қажетіне қарай аулап, қалғандарының өсіп-өнуіне жағдай жасап отырады.
• Қара суды сапырмайды.