"Тойбастар" корпорациясы

"Қызға қырық үйден тыю, ұлға отыз үйден тыю" (мақал). Халқымыздың тәрбиелік құралдарының күнделікті қолданылатын үлгі, өнеге түрлерінің бірі — тыйым, яғни тыйым сөздер. Бұл — балалар мен жастарға "жирен жаман әдеттен" дегендей жаман істерден сақтандырып, жақсылыққа еліктеу, бейімдеу мақсатынан шыққан таза халықтық педагогикалық ұғым. Міне, осы арқылы олар әркімді теріс мінез, орынсыз қимылдардан сақтандырып отырған. Халық ұғымында тізені құшақтау — жалғыз қалудың, үлкеннің жолын кесу — әдепсіздіктің, қолды төбеге қою — ел-жұрттан безінудің, асты төгу — ысыраптың белгісі деп таныған және ондай ерсі істерге қатаң тыйым салған. Ел ішінде тыйым түрлеріне байланысты сөздер көптеп саналады.

• Жасы кіші болса да әкесі үлкен «Жолы үлкен» болып саналады. Яғни салт –дәстүрде жол, кезек соған беріледі.
• Қыз үйдегі келіндерден жоғары отырады. Қыздың ағаларынанда жоғары отыруға хақы бар. Өйткені «Қыздын жолы жінішке» дейді халық.
• Сәбиді бесікке салғанда жол құдағидыке деп саналады немесе сол елдің әжесіне, ел сыйлаған анаға береді. Бесікті отпен аластайды.
• Бата беру , ас қайыру қонақтардың намесе ақсақалдардың жолы үлкеннің үлесінде.
• Алыстан қонақ келсе, сол үйдің көршісі және ауыл ақсақалдары шақырылады. Сыйластық белгісі осыдан көрінеді. Алыстан келген қонаққа ауылдың үлкен-кішісі сәлем бегуге тиіс.
• Үй ге келген кісіге «Кімсің?» демейді, оны төрге шығарып, қонақасы береді.
• Туған –туысқанына, еліне келгендер алдымен ауылдын үлкеніне түседі немесе соларға сәлем береді.
• Көшіп келе жатқандарға «Көш оң болсын» деп ат жалдатып, дәм-тұз ұсынады.
• Байғазы, көрімдік, сүйінші сұрағандарды құр қол қалдырмайды. «Айттық» сұрағандарға айттық беру міндет.
• Үйге келген кісіге дәм ауыз тигізеді. Дәм қашанда достыққа, сыйластыққа шақырады.
• Үйге келген адам шаруасын тұрып айтпайды, отырып болғаң соң асықпай жеткізеді.
• Айпкер айыбын төлеп кешірім сұраса, қарсы жақ кешірім жасауға тиіс.
• Олжасын жолдасына ұсынады немесе бөліседі. Аты озып келгендер, күресте жыққан палуандар, женген ақындар алған бәсекесін елдің ақсақалдарына, үлкен шаныраққа байлаған.
• Жігіттің ата-анасымен танысуға келген қызға лайықты сый-сияпат ұсынады.
• Ауыр қылмыс жасағандар қатаң жазаланады намесе елден қуылады. Олардын артынан жұрт бір уыс топырақ шашады. Бұл- қылмысты қайта болдырмаудың жолы.
• Қонақ қондырмау, қонақ шақырмау ұлт дәстүрін силамайтын, жөн-жосықты білмейтіндердің ісі.
• Жетім баланын басынан сипау, жетімге көмек беру, қайыршыға садақа ұсыну, біліктілік пен адамгершіліктің белгісі.
• Қонаққа домалақ жілік, жамбастын құйымшағы салынбайды. Қазақ ұғымынды бұлар – кәдесіз. Қызға кәрі жілік ұсыну- әбестік. Ұзатылған қыздын күйеуіне төс тартылады. Ақты (сүт, айран,қымыз) жерге төкпейді. Малдың желіні кетеді.
• Елшіні өлтірмейді («Елшіге өлім жоқ» деген содан қалған).
• Тойға, қуанышқа құр қол бармайды. Той жасағандарға-«Тойхана», «сый-сиапат», мүшелі тойға –«сыйлық», үйлену тойына –«немеурін», құдалыққа –«киіт» апарады.
• Көшіп келген отбасына тұрғылықты жұрт «ерулік» береді. Көшкен отбасы коршілеріне «айырылысар көже» береді.
• Келген кісіге үй иесі окпесін айтпайды.
• Сәрсенбі – сәтті күн. Қазақ игі істерді қызық –қуанышты осы күні бастайды. Сейсенбі-сәтсіз күн. Сапарға шықпайды, іс бастамайды. Бейсенбі, жұма – исламның қасиетті күні. Бұл күні әр адам әруақтарды еске алады, дұға бағыштайды.

• Батырлар өз қаруларын қасиетті санап, сыйынған, оларды қастерлеп, әрқайсысына жеке ат қойған (мысалы: ақберен, наркескен т.б.)
• Садақ пен қылыш - белге, найза қолдың қарына ілінген, айбалта ердің қасына байланып, шоқпар тақымға қыстырылған.
• Соғысқа кірер алдында батырлар қаруларына мадақ айтып, серттескен.

• Ерте кезде қаруда батырдың жаны болады деген сенім болған.
• Батырдың қаруын мұрагері өскенше сақтап, әкеден балаға мирас еткен.
• Батырдың қаруын ешқашан қадірсіз іске қолданбаған.
• Батырларға арналған қарулар сәнді де қымбат тұрған. Сондықтан қылыш, айбалта, шоқпар тәрізді қаруларды елшіліктерге барғанда, лауазым дәрежесін бергеңде, т.б. жайларда бағалы зат ретінде сыйға тартқан.
• Жорық кезінде демалуға тоқтағанда, түнегенде, күзетте тұрғанда батырлар найзаларын жерге шаншып, басқа қаруларын соған іліп қоятын болған.
• Жорыққа шықпаған кезде садақ, қылыш, айбалта, шоқпар үйдің керегесінде ілулі тұрған, ал найза, сүңгі үйдің сыртындағы белдеуге қыстырылған. Соған қарап батырдың үйде екенін білген.

Қазақта жыл басы наурыз айының 22-мен басталады.
Он екі жыл бір айналғанда бір мүшел толды есептеледі. Жыл басы «тышқан» саналады.
Кестеде кәзіргі жыл санауы мен ескі жыл қайыру қатар берілген. Сол арқылы әркім ескіше жыл қайыру әдісімен қазақтың жыл санауы бойынша өзінің қай жылы туылғанын және неше мүшелге толғанын біле алады.

1. Тышқан 1948 1960 1972 1984 2008
2. Сиыр 1949 1961 1973 1985 2009
3. Барыс 1950 1962 1974 1986 2010
4. Қоян 1951 1963 1975 1987 2011
5. Ұлу 1952 1964 1976 1988 2012
6. Жылан 1953 1965 1977 1989 2013
7. Жылқы 1954 1966 1978 1990 2014
8. Қой 1955 1967 1979 1991 2015
9. Мешін 1956 1967 1980 1992 2016
10. Тауық 1957 1968 1981 1993 2017
11. Ит 1958 1969 1982 1994 2018
12. Доңыз 1959 1970 1983 1995 2019

Тыйымдар

• Белді таянбайды. Себебі жақын адамы қайтыс болғанда жоқтау айтып жылаған әйел ғана белін таянады.
• Жақты таянбайды. Қайғы-қасіреттен әбден қажыған адам ғана жағын демеу етіп, таянады.
• Жер таянып отырмайды. Жақынынан айырылған адам ғана жер таянады.
• Бетті басуға болмайды. Қайғы-қасіреттен қажыған адам ғана бетін басады.
• Қолды тарақтауға, артқа қусырып жүруге болмайды. Бүл - қолы байланған түтқынды еске салатын жаман ырым.
• Белді босқа буынбайды. Өмірінде перзент көрмеген адам ғана белін босқа буынады.
• Тізені, табанды тартуға болмайды. Ауруға шалдыққанда ғана тізе мен табанды тартады.
• Тізені қүшақтамайды. Бүл - «Үрпақсыз қалдым», «Қу тіземнен басқа қүшақтар қалмады» деген жаман ырымды білдіреді.
• Жуған қолды сіліксе, ырыс-несібе кетеді.
• Адамға қарап қолды шошайту әдепсіздік болъш саналады.
• Саусақты, қолды орынсыз ауызға салуға болмайды, бүл да әдепсіздік белгісі.
• Екі қолды төбеге қойып отыруға болмайды. Басына қайғы-қасірет түскен адам ғана екі қолын төбесіне қойып отырады.
• Аяқ-қолды жіппен байлауға болмайды. Себебі бүл қол-аяғы байланған түтқынды еске салады.
• Басты шайқауға, тісті қайрай беруге болмайды. Жүйке ауруына шалдыққан адам ғана осылай істейді.
• Тандай қағуға болмайды. Үй ішінде тандай қаға беру - жаманшылық (өлім-жітім) шақыру белгісі.

Өзара сәлемдескен соң, мұсылмандар әдетте қол алысады. Қол алысқанда алақанды бір біріне түйістіріп ұстайды, мұны «мұсафи» деп атайды. Ал саусақтардың ұшын беріп амандасуға болмайды.
Әуелгі қол берген кісі кейінгісі өз алақанын алып кеткенше шыдамдылық жасап күтіп тұрады. Әрине, қолдасып амандасқан тұста қабақ түймей, теріс қарамай, мән бермегенсінбей, қайта жарқын, ықыласты пейіл таныту керек.
Қанпезер, кәпірлерге, жезөкшелерге, дің бұзарларға қол беріп амандаспаған да болады.
Егер өзіңмен бірге тұрған апа-қарындасың, әйтпесе некелі әйелдің болмаса, қалған әйел затымен қол алысудың қажеті жоқ.
Егер жақын туысың, дос-жараның ұзақ сапардан қайтып оралса, әйтпесе олармен ұзақ уақыт кездеспеген жағдайда- қол алысып, көрісіп амандасуыңа болады. Солардың ішіндегі жас балалардың, ұл-қыздарынды, немерелеріңді бетінен, маңдайынан қарсы алғаның әбден дұрыс. Ал ересек жат жерліктермен, тіпті отандастарыңмен де сүйісіп жату – жараспайтын әдеттін бірі.
Күнде көріп жүрген таныстарыңмен көрісіп амандасу- ақылға сиымсыз.
Ел – жұртқа кәдірлі, көпшілік сыйлайтын кісімен қолалысып амандасқан соң онын тағы қолынан сүйіп, құрмет көрсеткеннің еш бір ерсілігі жоқ. Мұның ислам жолына адал қызмет етіп жүрген ұстаздың дін иелеріне – шайқыларға қатысы бар.

• Қазақтың ерте заманнан бері уақыт есебін жүргізуге қалыптасқан жүйелерінін бірі – мүшел.
• Мүшел жүйе негізінен сандық рет алынбай, алты адал, алты ара, яғни алты үй, алты түз хайуандары атымен аталатын 12 жылдық күнтізбесі қабылданған.
• Мүшел жүйесі өткен мезгілін анықтауға, адам жасын есептеуге, т. б. пайдаланған.
• Адамнын жас есебін шығарғанда сәбидің ана құрсағыңда өткізген уақыт бір жылға баланып, оған мүшелдің 12 жылы жалғастырала қосылып, бірінші мүшел 13 жас деп есептеген.

Бірінші - сәби, балалық мүшел 13 жас.
Екінші - ер жету мүшелі - 15 жас.
Үшінші – жігіттік мүшел - 37 жас.
Төртінші – орта жас мүшел - 49 жас...................