"Тойбастар" корпорациясы

Қазақта "әр бала туған сайын анасының бір тісін ала түседі" деген шындыққа сай келетін қағида бар. Анығында жас босанған әйелдердің тісі түсіп қалатыны бар. Мұны "шілде қаққан" дейді. Бұл жас ананың өз күтіміне де, денсаулығына да байланысты болады. Ырым бойынша жас босанған келіншек итке "кет" демейді Онда тісі түсіп қалады дейді халық сенімі. Халық тәжірибесінде бұл да жәй айтыла салған сөз болмауы керек. Өйткені халық ырымы мен тыйымының бәрін бекерге шығару орынды іс емес.

"Қызға қырық үйден тыю, ұлға отыз үйден тыю" (мақал). Халқымыздың тәрбиелік құралдарының күнделікті қолданылатын үлгі, өнеге түрлерінің бірі — тыйым, яғни тыйым сөздер. Бұл — балалар мен жастарға "жирен жаман әдеттен" дегендей жаман істерден сақтандырып, жақсылыққа еліктеу, бейімдеу мақсатынан шыққан таза халықтық педагогикалық ұғым. Міне, осы арқылы олар әркімді теріс мінез, орынсыз қимылдардан сақтандырып отырған. Халық ұғымында тізені құшақтау — жалғыз қалудың, үлкеннің жолын кесу — әдепсіздіктің, қолды төбеге қою — ел-жұрттан безінудің, асты төгу — ысыраптың белгісі деп таныған және ондай ерсі істерге қатаң тыйым салған. Ел ішінде тыйым түрлеріне байланысты сөздер көптеп саналады.

• Аңға шыққан аңшыға «Қанжығаң майлансын» деген тілек айтылады.
• Аңдағы бірінші олжа ешкімге сыйланбайды, бірінші олжа қоян, ал кейінгісі қасқыр немесе түлкі болса да солай етіледі.
• Атып алған құланның немесе жабайы ешкінің басын немесе сауырын міндетті түрде аңды атқан аңшының өзі пайдаланады, ал қалған етті серіктес аңшыларымен бірдей етіп бөледі.
• Дос-жаран, құда-жегжат және туған-туыстан ит алмайды. Араларында түсінбеушілік болып, суысып кетеді.
• Ит - жеті қазынаның бірі. Соңдықтан оны өлтіруге, азаптауға, қаңғыртып жіберуге болмайды. Олай етсе, иесінің басына жаманшылық үйіріледі.
• Бүркіттің тұяғы қасиетті саналады, оның үйдің төріне не бесікке іліп қояды.
• Аңдар мен құстарды рұқсат етілген мерзімде ғана аулау керек.
• Балықтьң құйрығын ұстаса, қармаққа балық түспейді.

• Сейсенбі күні алыс жолға шықпайды. Сәрсенбі күні жолға шыққан жолаушының жолы болады.
• Жолда кездескен адамнан «қайда барасың?» деп сұрамайды, «жол оң болсын!» деу керек.
• Аттылы жолаушы келсе, атын қазыққа байлап, содан соң ғана киіз үйдің алдына келіп, үй иелерімен сөйлеседі. Егер асыққан жолаушы болса, аттан түспестен, киіз үйдің сыртынан сөйлеседі.
• Жүкпен жолға шыққанда, үйден тұз алмайды.
• Жүрер жолдың уақытын кесіп айтуға болмайды. Ол құдайға астамшылық, күпірлік болады. Жол жүретін адам «Алла жазса», «Алла жол берсе», «Құдай қаласа», «Барар жердің дәмі тартса», «Жол бойындағы әруақтар қолдап, Алла оңдаса» деп тілек тілегенде, жол бойындағы кедергілердің бәрі аластатылады.
• Жұма күні қөшуге болмайды. Жұма - қасиетті күн. Бұл күні ата-баба әруақтары шаңыраққа келіп, дұға дәметеді.
• Егер жолаушы жол бойында тұмсығы өзіне қарап жатқан аттың немесе түйенің басын кездестірсе, бұл жақсы ырым, ал керісінше болса, онда жолы болмайды.
• Жолаушының алдынан қара мысық кесіп өтсе, жолы болмайды. Егер ит кесіп өтсе, жолы болады.
• Жолаушыға түзге отырған әйел кездессе, жолы болады.
• Алыс жолға шыққан адамдар қара шаңырақтан немесе үлкен кісінің үйінен дәм татып аттанады.

• Киімді оң қолдан бастап киіп, сол қолдан бастап шешеді. Оң қолдан бастап киім кию жақсы ырым саналады.
• Киімді желбегей жамылмайды, өйткені екі қолы жоқ адам ғана киімді желбегей жамылып жүреді.
• Тозбаған киімді тастауға болмайды. Қазақ халқында тозбаған киімді тастау -жаман ырым. Егер адам оны кигісі келмесе, біреуге сыйлау керек.
• Кір киімді киюге болмайды. Киімді әрқашан таза және ұқыпты ұстаған жөн.
• Көпшіліктің алдында жалаңаш-жалпы жүруге болмайды. Бұл әдепсіздік болып саналады.
• Өте ұзын немесе қысқа киім киюге болмайды. Бұлай киіну адам жұмыс істеген кезде қолайсыздық тудырады.
• Киімді сілкіп киген жөн, өйткені киімге жабысқан улы жәндіктер болса ұшып түседі.
• Қыздарға ер баланың киімін киюге болмайды. Ер баланың киімін кию жаман ырым саналады.
• Шалбар мен етікті тұрып киюге болмайды. Оларды соғыс кезінде ғана тұрып киетін болған.
• Киімнің жағасын басуға болмайды. Киім жағасын басу жаман ырым саналады.
• Жастық орнына шалбарды жастамайды. Шалбарды жастану настықтың белгісі болып саналады.
• Бас киімді тебуге, лақтыруға, теріс киюге болмайды. Жақсылықтың бәрі адамның маңдайына жазылады, сондықтан да бас киімнің орны ерекше. Бас киімді әрқашан таза, ұқыпты ұстап, босағаға емес, төрге ілу керек.
• Аяқ киімді төңкеріп қоюға, теріс киюге болмайды. Өйтсе, адамның жолы болмайды, жаманшылыққа ұшырайды.
• Қыз басына ақ, қара орамал тартпайды. Ақ - жаулықтың, қара - қайғының белгісі болып саналады.
• Бөтен адамға бас киім бермейді және айырбастамайды. Адам басы кемиді деп санайды.
• Садақаға киім берсе, оның түймесін қиып алады.

Тыйымдар

• Буаз малды төлдер алдында, өрістен қайтқанда, өріске айдарда қуаласа, өз мерзімінен бұрын төлдеуі мүмкін. Мұны «іш тастау» дейді.
• Мал қораның сыртында, болмаса ішінде ысқырмайды. Халқымызда ысқырыққа жылан келіп, малдың емшегін шағады немесе сүтін сорып кетеді деген түсінік қалыптасқан.
• Жас мал төлдегенде үйге қарыз сұрап келгендерге ештеңе бермейді - жас төлдің
құты кетеді.
• Қой қоздағанда шуын жерден айыруға болмайды; оны сүйретіп апарып тастайды, әйтпесе қозы қашаған болады. Әрі шуын жеп қойған мал тумай қалады.
• Мал туып жатқанда жанында адам тұрса, төлін қызғанып, өлтіріп тастауы мүмкін.
• Малшы көктем уақытында далаға жалаң аяқ, жалаң бас шықса, отарына суық тиіп ауырады.
• Ұрлық жасаған, өтірік айтқан адамға мал бағуга болмайды, малдың берекесі кетеді.
• Тұмса малдың алғашқы сүтін ешкімге бермейді; сүтті болса, оны бөтен адамға айтып мақтамайды, себебі сүті қайтады.
• Мал иесі немесе оның отбасында адам қайтыс болғанда, мал сауылмайды, төлін ағытып жібереді.
• Мал қораға түнде ошақтан шала жанған от алып шығуға болмайды.
• Бөгде адам отар ішінде жатса, малдың құты кетеді.
• Сойылған малдың қанын төрт түлік (әсіресе сиырдың) көзінше төкпейді, сүтінен айырылады.
• Ораза кезінде малдың орнын ауыстырмайды, әйтпесе иесі өкпелейді.
• Малдың алдынан бос ыдыспен шықса, сүті азаяды.
• Малды қу шыбықпен, көсеумен айдаса, сүті күйіп кетеді. Малды жас шыбықпен айдайды.
• Малға бас киім лақтырса, сүті кетеді.
• Малға дауыс көтеріп ұрсуға, балағаттап, тіл тигізуге болмайды - иесі өкпелейді.
• Қойды қант беріп, тұз беріп шақыруға болмайды, оған сайтан жүгіреді.
• Жас малдың арқасынан сипай берсе, өспей қалады.
• Жатқан малдың үстінен аттауға болмайды. Аттаған жағдайда кейін қарай аттау керек. Әйтпесе мал омыртқасын сындырады, болмаса қасқыр жейді.
• Жас малдың мүйізі шығар кезде қолмен сипаса, мүйізі қисық болады.
• Жас малдың тістерін санаса, өлім - жітімге ұшырайды.
• Бөтен адамды малдың ортасына кіргізбейді - малға көз тиеді.
• Малды сауарда зекімейді - сүті кетеді.
• Мал сауылып жатқанда иесімен амандасып, сауынның қасына келуге болмайды - малдың сүті қайтады.
• Мал өріске кеткен соң, қой қораның есігін ашып тастауға болмайды, өйткені жын-шайтан еніп кетеді.
• Малды бөтен адамға саудырмаған жөн, себебі мал адам жатырқамай, өзге адамға да сүт беретін болады.
• Малшылар беті-қолын жумай мал шығарса, мал өлім-жітімге ұшырайды.
• Таңертең ерте малға бөтен адамды шығаруға болмайды, себебі малдың құты кетеді.
• Қой бағып отырып тігін тігуге және өзіне, отбасына байланысты қайғылы нәрселерді айтуға болмайды. Мал иесі өкпелейді.
• Малдың жанында отырып, тізеге салып ағаш сындыруға болмайды, малдың аяғы сынады. Оны отын жаратын балтамен немесе аяқпен басып сындыру керек.
• Сатылған немесе сыйлаған малды еске алып, қайғырса, сол жақта өліп қалуы мүмкін.
• Мал туралы сөз болғанда, «Не бағып жүрсің?», «Не айдап жүрсің?», «Не сауып жүрсің?» деп сұрамайды - иесі өкпелейді.
• Малшы мал баққанда ұстайтын таяғын бөтен біреуге бермегені жөн. Өйткені шопанның таяғы киелі болып есептеледі. Ол жын-шайтанды малдан аластайды.
• Малды ит-құстан, жын-шайтаннан сақтау үшін күн батқаннан кейін қорадан шығармайды.
• Жаңа ай туғанда қойға қошқар жіберсе, иесі өкпелейді.
• Қойларға қошқар жіберіп жатқанда ұрсысуға, қамшы өруге болмайды. Қойдың құты қашады.
• Он екі мүшесінің бірі кем адам қойға қошқар жіберуіне болмайды. Қозылар сон-дай болып тууы мүмкін.
• Малдың сүйегін аяққа баспайды, жерге көміп тастайды.
• Қойдың мүйізін, жүнін өртесе, қорадағы қойдың сүйегі сырқырайды.
• Малды аяқпен тебуге, ал атты бастан ауыздықпен ұруға болмайды. Иесі өкпелейді.
• Малға «кет!» деп дауыс көтеріп зекімейді.
• Түнде мал санамайды және ешкімге мал бермейді. Малдың берекесі кетеді.
• Қой қоздап жатқанда малды сатпайды, біреуге сыйламайды. Малдың құты қашады.
• Түйені таяқпен ұрып айдамайды, жетекке алады.
• Мал табынының алдынан немесе қой отарының арасынан бойлап өтсе, иесі өкпелейді.
• Малдың кемшілігін айтып сөйлесе, мал ауырады немесе сүт бермейді.

• Мал қорада дәрет сыңдырса, малдың желіні іседі, сүті қайтады.
• Малдың сүйегін отқа салса, қорада байлаулы тұрған малдың сүйегі-сырқырайды, жылқы малы шошымалы болады.
• Тірі малға көрсетіп мал сойса, сауын малы сүтінен айырылады.
• Жылқының жусауын, қотандағы қойдың тынысын, малдың өрісін бұзса, иесі өкпелейді.

Ырымдар

• Мал айдап бара жатқан адам кездескенде «айдар көбейсін!» дейді, ал малшыға «бағар көбейсін!» деген тілек білдіреді.
• Жас ботаны бірден көзге түсірмейді. Оны бір ай шымылдықтың не ши қоршаудың ішінде ұстайды. Жас бота тұрған киіз үйдің белдеуіне бөтен адамның атын байлатпайды. Егерде бөтен адам ботаны көріп қалса, оған жалма-жан «тіл-көзім тасқа» дегізіп, ботаға түкіртеді немесе отқа тұз тастатады.
• Мал йесі малдың сүттілігіне немесе семіздігіне риза болғанда, алдымен құдайға сыйынып барып ризалығын білдіреді, әйтпесе көзі тиюі мүмкін.

• Қазанда қайнап жатқан сүт төгілсе, малдың желініне жара шығады. Сүт отқа күйсе, малдың емшегіндегі сүт азаяды.
• Мал сойғанда төс шеміршігін кесіп алып, жарға не босағаға лақтырғанда жабысып қалса - ол үйдің аты жүйрік болады.
• Сиырдың желіні іссе, таңертең ерте кебіспен ұшықтайды.


• Мал сойғанда төс шеміршегін кесіп алып, жарға не босағаға лақтырғанда жабысып қалса – ол үйдін аты жүйрік болады.
• Ақты (сүтті, айранды) төксе малдың желіні кетеді.
• Жаңа туған ботасы бар үйге қызыл жалау байлап қояды. Мұны көргендер атпен, көлікпен қатты жүріп келмейді. Қатты келсе бота шошып өліп қалады деп ойлаған.
• Әдетте бұта-бүрген, ши түбіне саритын ит үй іргесіне сарыса «құт құйды» деп ырымдалады.
• Аулдан атқа мініп аттанғанда ит ере шықса, қуалап зорлықпен кері қайтармайды, өйткені ит иесіне оралар. Мүмкін, жолы болар деп, жақсылыққа жориды.
• Үйге кірген жыланды өлтірмейді. Басына ақ тамызып шығарып жібереді. Себебі, кейбір кезде періштелер жылан бейнесіне кіріп, жер бетін шарлайды екен. Ал, далада жылан көрсе қуып жүріп өлтіреді. Себебі, оны қастық жасайтын қарабас, шұбар өс дұшпан деп қаралайды.
• Асқа , тойға, мереке- мейрамға бағышталып сойлған малдың еті сол үйдің адамдары ауыз тимей тұрып, басқаларға берілмейді. Қанын итке иіскетпей көміп тастайды. Бұл – жақсы тілеу басқаға аумасын, оң тілек ит-құсқа жем болмасын дегені. Сондықтан мұндай кезде ылғи нысаналы мал сойлады. Дені сау көк қасқа тай, ақ сары бас қой, атан түйе, атан өгіз, ту бие секілді. Сондай мал сойылған соң қасиеті кетпесін дегені.
• Қазақ аққуды, сары ала қазды, бұлбұлды және жалғыз жүрген құсты ауламайды, атпайды. Өйткені, бұлар киелі құс деп есептейді.
• Саусқан үйдін төбесіне қонып немесе үйге қарап шықылдаса – үйге қонақ келудің нысаны. Алыстан жолаушы келеді, жолаушылар аман-есен оралады деп ырымдайды.... «Әлей-әлей әлей, ақ сөйлей гөр!» деп тілек айтады.
• Кептерге қарап тас лақтырмайды. Олай істесе – тыныштық бұзылады, береке кетеді деп ырымдалады.
• Қазақ ұғымында, үкі – қасиетті құс, үкінің үлпілдек жүні, басы, сирағы және қуырсыңы жын-сайтаннан қорғайды деп төсектін басына, бесікке, бас киімге қадайды.
• Малға оба тисе, қасиетті саналған адамдардың моласынан топырақ әкеліп ұшықтайды. Себебі, оба да бір қасиеттің белгісі. Оның да күшті қорғаушысы болады деп ырымдайды.
• Түйе мойнын созып жіберіп, басын жерге салып жатса, ұзақ жол немесе көш басталады деп ұйғарады.
• Қоралы қойға қасқыр шапса, көк бөрінің ауызы тиді, көк тәңірі қолдайды, мал өсіп, жан аман болады деп жориды.
• Түйенің ішіндегі аруананы соғымға соймайды. Егер соғымға сойатын болса, бұл әулеттен күш-қуат, негізгі мейір кетеді деп ырымдайды.
• Малды бауыздар алдында басын құбылаға қаратып тұрып бата жасайды. «Бұйыртып жегіз» деп тілек айтады. Онысы- малдың еті дәмді, адал болсын деген.

• Мал әбзелдерін лас жерге, аяқ астына тастамайды. Оларды арнайы орынға іліп қояды.
• Мал ұстайтын құралдарды (құрық, бұғалық т.б.) аттамайды. Мал ұстайтын құралдар киелі болып саналады.
• Мал ұстайтын құралдарды тік көтеріп жүруге болмайды, олардың ілгегін қолға іліп, жерге сүйретіп жүреді.
• Атты немесе басқа малды сатқанда, яки біреуге сыйлағанда ноқта-жүген, бас жібі берілмейді, ырыс-несібе олармен бірге кетеді.
• Мал байлайтын арқанды, жіпті, көгенді т.б. аттамайды.
• Қой қырқатын қайшыны иесіне «мұны мен емес, жер беріп отыр» деп ойлап, жүнге орап қайтарады. Қайшыны қолға бермейді, жерге қою керек. Екінші адам оны сол жерінен алады, әйтпесе қайшы қойдың терісін кесіп кетеді.
• Ер-тұрман үй-ішіндегі арнайы жерге қойылады.

• Жұлдыздарды санамайды.
• Жұлдыз санаса, өлім-жітім, жаманшылық көп болады.
• Айды қолмен көрсетсе, отбасында жаманшылық болады.
• Күнге, айға қарап дәрет сындыруға болмайды. Бұл - өлім-жітім шақыратын жаман ырым.
• Аспаннан ағып түскен жұлдызды көрген қазақтар «менің жұлдызым жоға-
• ры» дейді.
• Жаңа айды көргендер «жаңа айда жарылқа, ескі айда есірке» деп бата жасап, ырымдайды.

• Егінді, шалғынды бейсауат баспайды. Обал болады.
• Көкті жүлса, «Көктей соласың» деп жамандыққа жориды.
• Суға дәрет сындыруға болмайды. «Ағын судың арамы жоқ» деген сөз бар. Бүл суды басқалар пайдаланады.
• Суға түкірмейді, өйткені бүл суды қайта ішуге тура келеді.
• Ағьн суды бұруға болмайды. «Судың да сүрауы бар», «Аққан су арнасымен ақсын», «Бидің жолы ақ, судың жолы сара» деген сөздер бар.
• Қүстардың үясын бұзуға болмайды. Қарғаса, үй ішіңе кесепаты тиеді.
• Торғайдың жұмыртқасын шақсаң, бетіңе шұбар түсуі мүмкін.
• Аққу киелі құс деп саналатындықтан, оны атуға, құс салуға болмайды.
• Қыран құстарды атса, киесі тиеді.
• Киіз үйдің шаңырағына қарлығаш үя салса, балапандары ұшып кеткенше көшпейді. Қарлығаш адамға дос, сондықтан ұясын бұзбайды.
• Байғыз киелі құс болғандықтан, оны ұстап алуға болмайды.
• Үкіні ұстап алуға болмайды. Ұстаған күнде үкісін жүндеп алған соң, бір тойдырып, босатып жіберу керек.
• Жапалақ пен жарқанатқа тиюге болмайды, қарғысы қатты болады.
• Құмырсқаның илеуін бүзсаң, үй ішіңе кесепаты тиеді.
• Бақаны өлтіруге болмайды, жаңбыр жауады.
• Жылан үйге кіріп кетсе, өлтірмейді, басына ақ құйып шығарады.
• Жолбарыс, аюды көп ауламайды, оларды «аң иесі» деп санайды.
• Өсіп тұрған ағашқа балта тигізуге болмайды. От жағуға қураған ағашты, малдың тезегі мен қиын пайдаланады.
• Жабайы анды үнемсіз аулауға болмайды. Қажетіне қарай аулап, қалғандарының өсіп-өнуіне жағдай жасап отырады.
• Қара суды сапырмайды.

• Отты шашуға, аттауға және басуға болмайды. Отты шашса, аттаса немесе басса, отбасының берекесі кетеді.
• Отқа түкірмейді. Қазақ халқында от қасиетті нәрсе болып саналады.
• Отты су құйып өшірмейді, өйткені оны қайта тұтату қиын болады.
• Түнде үйден күл шығармайды. Себебі күл төгілген жерді басуға тура келеді.
• Күл төгілген жерді басуға болмайды. Барлық жаманшылық күлмен кетеді, оны басу сол жаманшылықты үйіңе әкелгенмен бірдей.