"Тойбастар" корпорациясы

Есет атам ет асатар,
Ет асатса бес асатар. (Жаңылтпаш)


Ет желініп болғаннан кейін төрде отырған ақсақал табақта қалған етті жас балалар мен жігіттерге асатуға тиіс. Бұрынғы кезде жас балалар "ет асаймыз" — деп, қонақ келген үйдің маңайында жүретін болған. Мұндай халықтық дәстүрді жазушы С.Мұқанов кең насихаттап, қолданып, жалғастырып отырған.

Келіп менің бата алып, көп жасағым,
Өз қолынан Сәбеңнің ет асадым. (С.Мауленов)

"Ұйқыашар" дайындап өздеріне құрмет көрсетіп қызмет етіп жүрген көңілі қалаған бойжеткен қыздарға жас жігіттер сақина, сырға, білезік сияқты ескерткіш сый-сияпат ұсынады. Ол жігіттің "жаман" ойын сезген сезімтал қыздар әрине "селк" ете қалады. Сондықтан да бұл сый "селт еткізер" деп аталады.

Еркек баланы тақ жасында яғни 3, 5, 7 жасында сүндетке отырғызады. Бұл мұсылман елдерінде ғана емес басқа діндегі елдерде де бар. Сүндеттеудің денсаулыққа, тазалыққа да пайдасы зор. Баланы сүндеттеу — үлкен рәсім. Ол — әр ата-ананың борышы. Бұл рәсімнің "сүндет тойы" деген сияқты жөн-жоралары болады, "кайырлы, құтты болсын" айтылып, шашу шашылады. Сүндет міндеті бұрын қожа, молдаларға ғана тапсырылса, қазір оны дәрігерлер де жасай береді. Бұрынғы кезде ауқатты адамдар бала сүндеттегенде үлкен той жасаган. Оны "сүндет тойы" деп атайды. Бұл дәстүр оңтүстікте әлі де сақталған.

Алтыбақан — ұлттық ойын болғанымен оның салт-дәстүрлік маңызы одан гөрі жоғары түр. Көпшілік ауылдың қыз-жігіттері аулақтау жерге алтыбақан құрып ойын-сауық жасайды. Бұл жастардың өнерін, ойын, көзқарасын, танымын қалыптастыруда зор тәрбиелік қызмет атқарады. Әншейінде "қызға қырық үйден тыйым" дейтін қазақтың қыздарын алтыбақанға жібермеуге хақы жоқ. Алтыбақанда жастар ән салып, түрлі ойын ұйымдастырып, түн ортасына дейін сауық құрады.

Халықта қоян тобығын жұту ырымы ежелден бар дәстүр. Оның шарты тобықты жұтушы жас адам жұтар алдында:

Батыр болсам жүрегімнен шық,
Палуан болсам білегімнен шық,
Шешен болсам таңдайымнан шық
Бакытты болсам мандайымнан шық, — деп серттесіп барып жұтады.

Халық ұғымында тобық қасиетіне қарай әлгі адамның айтқан жерінен шығады деген түсінік болған.

Тобық тығу (дәстүр). "Қазақ дәстүрінде қыз бен жігіттің тобық алысуы құр ғана ойын емес, мұнда екі жастың өздері ғана түсінетін бір терең сыр да бар" (I. Есенберлин). Бұл серттесіп ойнаудың бір түрі. Мысалы, жігіт пен қыз тобық тығып алтын сағатқа немесе қалы кілем беруге серттеседі. Бір жылдан кейін бе, бес жылдан кейін бе тобықты тығуға алған жігіт кез келген уакытта, кез келген жерде "тобығымды бер" деген жерде қолына ұстата беруі керек. Егер жігіт тобықты тауып бере алмай қалса — ұтылғаны. Ол уәде бойынша серттескен затты беруі керек. Тобықты тығуға жігігтер де қатыса алады. Бұрын мұндай ойындар ел арасында көп болған. Бұл ойын ұқыптылыққа, бір сөзділікке тәрбиелейді. Мұның арты қыз бен жігіттің сүйіспеншілігіне, қосылуына жалғасады. Тобық тығуда қызықты оқиғалар да кездеседі. Солтүстік Қазақстан облысында бір жігіт сүйген қызына тобық ұсынған. Бірақ жігіт көп ұзамай Ұлы Отан соғысына аттанады. Үйіне "хабар-ошарсыз кетті" деген хабар келеді. Ал жігіт жау қолына түсіп тұтқында болады. Соғыстан кейін "тұтқында болды" деп еліне жібермей тағы айдалады. 12 жылдан соң еліне оралып, жігіт қыздан сертін сұрағанда салиқалы қыз тобықты ұстата беріпті. Содан екі жас қосыльш, тату-тәтті өмір сүріп кеткен екен (Ораз Ілиясұлы "Ана тілі" газетінен).

Әке-шешелері жоқ кезінде бойжеткен қыздар оңаша калып, ойын-сауық ұйымдастырады. Оған (жасырын түрде) жігіттер де қатысады. Бұл мәжіліс құпия өтеді және оны ұйымдастырушылар тек қыздар болғандықтан "қызойнақ" деп аталған. Қызойнақ көп ұйымдастырылмайды, ата-ана оған өз қыздарының қатысуына қатаң тыйым салған. Оның мақсаты — қыздардың жеңілтектіктен немесе ұятты болып қалудан сақтандырады.

"Қыз қуу" дәстүрге де, ойынға да жататын казақ арасына кең тараған көңілді көрініс. Оның шарты — қыз атпен қашады, жігіт оны куып жетсе бетінен сүйеді де, кейін қашады. Енді қыз қуып жетсе, оны қамшының астына алады. Бұл қызықты дәстүр әлі де жалғасып келе жатыр.

Ойын тойда, мерекеде жас жігіттер атпен келіп мүше сүрайды. Жеңгелері оған орамал, сақина айна т.б. мүше береді. Жігіт оны ала қашады. Басқа жігіттер оны қуып алып қалуға тырысады. Қашқан жігіт мүшені өзі ұнатқан қызға апарып береді.

Кең байтақ Қазақстан даласында салт-дәстүрлердің қызықты түрлері көп. Бірақ олар бір-бірінен онша алшақ емес. Соның бірі "біз шаншар". Еліміздің шығыс, оңтүстік жақтарында "жаушы" орнына осы "біз шаншар" салты қолданылады. Ақсақал-қарасақал аралас бір топ ер азамат бойжеткен қызы бар үйге түсе қалады. Қандай шаруамен жүргенін айтпайды, ел шаруасын, амандық білген болып, қонақасын ішіп аттанып кетеді. Әдеп бойынша ел ішінде бір топ адам былай жүрмейді. Олар кеткеннен кейін отағасы мен отанасы конақтар отырған жерді қарап одан шаншулы бізді тауып алады. Бұл бізде ұл, сізде қыз бар, құда болайық" дегенді білдіреді.