"Тойбастар" корпорациясы

Ділдабек "қол кесерім" деп санның шақпақ етінен пышақты салды да жаяның қыртысынан апарып бір-ақ шығарды". (Ғ. Мүсірепов). Халық салты бойынша біреудің жұмысына қол ұшын бергені, көмектескені үшін ешкім ақы сұрамайды. Бірақ, шаруаны істеткен адам "келі түбі", "қол үздік" деп тиісті сыбағасын немесе сол еңбегіне қарай (аз болса да) бірдеңе береді, бос қалдырмайды. Соның бірі — соғым сойысқандарға беретін "қол кесер". Яғни соғым сойған адамға тиісті мүшелерін салып ет береді. Соғым сою да қазақ үшін береке, елеулі күндердің бірі. Соғым етінен алғаш рет қуырдақ қуырылады. Бұл — соғымның дәстүрі.

Көктемде мал төлдеп, ол аяқталған соң желі тартылып, бұзау, құлын байланып, қозы-лақ көгенделіп, мал сауу басталады. Осы кезде мал иелері желі басына келіп, "ел тоқ болсын", "ақ мол болсын", "мал басы көбейе берсін" деген тілекпен ырымдап төл ноқтасы мен бұршағына, қазығына май жағып, ақ құяды. Мұндай ырымдар жылқыда "бие бау", басқа малда "қазық майлау" деп аталады. Ақсақаддар бата береді.

"Қой басты" дейтін әдемі ырым жасап... сол үйден жеңіл тағам жейтін болған" (Тарышов). Қазақ мәдениеті мен шаруашылығында киіз басу өнері кең дамыған. Бұл да ауыл адамдары үшін елеулі, маңызды жұмыстарының бірі және киіз бір үйдікі болғанымен бұған салт бойынша барлық ауыл адамдары араласып, кол ұшын беріп отыруы шарт. Мұндай күндері киіз басушылар киіз тебу, киіз пісіру кезінде оны үй арасында домалата жүріп, бір үй түсына келгенде "қой басты, қой басты!" деп айғайлай шулап күліседі. Бұл — үйіңді қой басып бара жатыр деген сөз. Мұны естіген үй иесі әйел жүгіріп шығып, киіз басушыларға қымыз, құрт, май, нан сияқты тағамдар ұсынады немесе қой сойып дастарқанға шақырады. "Қой басты" әзіл-күлкіге, ойын-сауыққа арналған көңілді дәстүр болғанымен киіз басудың азаюына орай бұл да ұмытылып бара жатыр.

"Тулақ шашу — жүн сабарда, сабап болған соң берілетін шашу табағы" (С. Қасиманов). Халқымыздың әрбір іс, шаруаның басталу, аяқталу сәтін жай өткізбей, оны атап өтіп және соған сәйкес әдет-ғұрыптар, ырымдар жасап отырған. Соның бірі — жұрттың бәрі біле бермейтін тулақ шашу салты. Мұны көбінесе әйелдер жасайды. Киіз, текемет басатын үй оған қатысатын әйелдерге жүн сабар алдында "тулақ шашуын" шашып, тамақ береді. Бұл салт жүнді сабап болғаннан кейін де қайталанады.

"Жерін теңсерікке беретін есепқор байлар" (3. Ақышев). Бұрын шөп дайындағанда байлар жұртты үмеге шақырады. Кейде әр адам өз иелігіндегі жердің шабындығын (шөбін) "теңсерікке" береді. Яғни жігіт жалдап шабылған шөптің жартысын сол адам алады. Жалданған адам шөпті мезгілінде шауып, шөмелеп береді. Жер иесі келісім бойынша тиісті шөп үлесін бөледі немесе соған лайықтап мал да беретін болған. "Теңсерік" дәстүріне екі жақ та адал істеп, әділ бөлуге тырысқан.

Күрделі жұмыс бастағанда (мысалы егін салғанда, су келтіру үшін арық қазғанда, үй салғанда) бұрын әр адам "тәңірім ісімді оңдай көр", "қайырлы ете көр" деп "нәзір" жасаған.
"Нәзір" дегеніміз ауылдас адамдарын шақырып, малын сойып өзінің бастағалы отырған ісінің мән-жайын айтып әруақтарға дұға оқытып, көпшіліктен бата тілейді. "Көп тілегі — көл" дегендей жиналғандар оған "алла риза болсын, тілегің қабыл болсын, ісің оңға бассын" деген сияқты ізгі, баталы, аталы сөздерін айтып, ризалық көңілдерін білдіреді. Өзінің әр ісіне ыждағатпен, сеніммен, шын берілгендікпен қарайтын халықтың осы ізгі жолы ұлтымыздың жақсы дәстүрі мен әдеп-салтының қасиетін айқындай түсетін тағы бір елдік нұсқа.

"Үмеге келген үндемей қалмайды" (мақал). Үлкен, ауыр, көлемді жұмыстарды ауыл, ру адамдары "бір жеңнен қол шығарып" бас қосып, көпшілік болып, бірігіп атқарады. Соның бірі — үме. Әсіресе, қысқы мал азығы үшін жемшөп дайындағанда мал иесі жігіттерді үмеге шақырады. Қарулы азаматтар бел орақтарын шыңдап, қайрап іске кіріседі. 20-30 жігіт қатарласа тұрып орақ тартады. Бір күн ішінде бірнеше тонна шөп шабылып, әрі жиналып алынады. Үмеге ет асаймыз деген бала-шағалар да, көңіл көтеретін әнші, күйші, жыршылар да келіп, өнер көрсетіп, жүрт бір серпіліп қалады. Үме — ұжымдасқан еңбек тойы. Мұндай істен ауыл азаматтары ешқашан шет қалмайды.

"Бие ағытар күні берілген қымызды "сірге мөлдіретер" дейді. (КСЭ). Бұған ауылдың ақсақалдары мен аналары шақырылады, олар риза болып, алғыс айтып, бата береді. Кей жерлерде мұндай дәстүрді "сірге жияр" деп те атайды. Бұл да қазақтың жомарттық салтын көтере түсетін қасиетті дәстүр.

— Ұлттық салт-дәстүрдің ішінде жомарттық пен қайырымдылықтың ынтымақтық, еңбексүйгіш елдің тағы бір қырын көрсететін еңбек мерекесі әрі той. Мұны егінші ел жасайды. Егін бітік шығып, қырманын қызылдап, оны төкпей-шашпай, суыкқа ұрынбай мезгілінде жинап алған ел күзде "сабан той" өткізеді. Әрине, мұнда да кең дастарқан жайылып, ақсақалдар бата береді. Палуан күрес, ойын-сауық түрлері өткізіледі. Не керек, жұрт қауырт жұмыстан кейін кең тыныс алып бір жасап қалады. Жомарттар жұртқа қап-қап "кеусен" беріп, оларды да риза қылады.
"Сабан той" — мереке әрі егіншілердің еңбек қортындысы десе де болады.

Мұндай аң аулағаңды қазақтар "салбұрын" деп атайды. ("Дала уәләйаты" газеті). Бұл — аңшылық сауық. Аңшы, саятшы жігіттердің топ болып, бірнеше күн бойы аңға шығуын "салбұрын" деп айтады. Мұны аңшылық мерекесі десе де болады. Мұнда алған аң бәріне бірдей бөлінеді. Ауылдағы ақсақалдардың жолы бөлек есептеледі. Салбұрын аңшылардың ерлігін, азаматтығын сынайтын жол. Аңшылардың қысты күні күтетін сәті — сонар. Сонар "ұзақ сонар", "келте сонар" және "қан сонар" деп үшке бөлінеді. Мұның ең қызығы соңғысы. "Қан сонарда бүркітші шығады аңға" (Абай).
Бұл — аңшылар үшін өте қызықты сәттердің бірі. Қыстың тынық күні ұлпа қар жерге түскенде жүрген аңның ізі тайға таңба басқаңдай анық көрініп жатады. Аңшылар бұл күнді асыға күтіп жүреді де ізіне түскен аңды құтқармай соғып алады. Тағы бір қызығы қасқыр, түлкі сияқты аңдар сонардың өзіне қауіпті екенін сезеді. Ондай сәттерде олар апанынан, інінен немесе жатқан жерінен қозғалмайды, із салмайды. Мұны аңшылар жақсы біледі. Сонарда аңшылар аңды дабыл қағып, айғайлап, ит қосып үркітіп шығарады.